VELLAS E SANTOS: EXCURSIÓN Á ILLA DE MAN

 

Resulta difícil non sentir atracción por un lugar tan peculiar como a Illa de Man (Ellan Vannin, na revivida lingua local, o manx). Situada no medio do Mar de Irlanda, cun estatuto xurídico que a sitúa ao mesmo tempo dentro e fóra do Reino Unido, cun idioma  propio de vibrante raigame gaélica agochada tras unha ortografía anglo-galesa, cunha herdanza cultural e política que a conecta en primeirísima man co tempo das invasións nórdicas, cuns grupos de música tradicional que encontraron inesperadas afinidades co folk galego... En fin, moito se podería contar da Illa de Man, mais hoxe imos conformarnos cun par de historias que teñen como protagonistas a unha vella e ao mesmísimo San Patricio, e que, contra todo prognóstico (ou se cadra non), encontran ledos e doados paralelismos no folclore da nosa terra. E aproveito para vos recomendar que, se queredes coñecer máis sobre as historias tradicionais desta excéntrica illa, non deixedes de lle botar unha ollada a Contos da Illa de Man, de Sophia Morrison, recentemente traducida para galego por Milagros Torrado Cespón, perfecta coñecedora daquelas terras.

1. A VELLA APAÑANDO NA LEÑA

A Candeloria (2 de febreiro), o día en que os paxaros casan (e non só en Galiza), é unha data particularmente propicia para as predicións meteorolóxicas. Así o demostran os diversos ditos e proverbios que a nosa cultura atesoura sobre este particular. Quizais o máis recorrente sexa aquel que tantas veces teredes escoitado: "Se a Candeloria chora, inverno fóra; se a Candeloria ri, o inverno está por vir". Un refrán que, coas súas diferentes variantes, recolle unha mensaxe obvia: un 2 de febreiro chuvioso é sinal de inminente e cálida primavera, mentres que se ese día nos agasalla cunha xornada solleira, aínda resta moito inverno que roer. Non vos sorprenderá que este tipo de ideas se repitan noutras latitudes, como aquelas que máis nos interesan neste blogue. Cóntovos.

En Irlanda, por exemplo, a crenza sobre o carácter premonitorio deste día (asociado no calendario ao antigo Imbolc céltico) é similar, mais conserva un maior regusto pagán, xa que a protagonista non é a Candeloria, senón unha vella (nunca mellor dito) coñecida nosa: a mítica Cailleach, a equivalente da nosa Vella (por veces indistinguíbel da Moura), esa potencia feminina primixenia que crea paisaxes coa mesma facilidade con que constrúe megálitos. Efectivamente, os irlandeses teñen a convición de que se a Cailleach quer que o inverno dure máis, fará que ese día sexa solleiro para poder ir á leña. Ora ben, se fica durmida e non se ergue para realizar ese labor, a xornada será chuviosa e a ansiada primavera ha chegar máis cedo.

Se dermos agora un pequeno pulo á Illa de Man, poderemos coñecer de preto unha curiosa e máis elaborada variante desta crenza, na cal fica máis patente aínda a conexión narrativa entre o antigo Imbolc e a festividade cristiá de Santa Bríxida (Lá Fhéile Bríde) que centra o 2 de febreiro no mundo gaélico. A historia en cuestión aparece recollida por Cyril Ingram Paton (1874-1949) na súa popular obra Manx Calendar Customs (1942), e explica de maneira convincente por que esa data é, entre os maneses, o Día da Bruxa Vella (ou da Caillagh ny groamagh en manx). 

Segundo a lenda, a tal bruxa ou vella (sinónimos neste contexto, como ben sabemos) era irlandesa, e foi lanzada ao mar polos seus compatriotas para que afogase. Curiosamente, o mesmo que lle aconteceu ao tamén irlandés San Piran, a quen arrebolaron ao mar encadeado a unha roda de muíño que utilizou como improvisada barca de pedra para chegar a Cornualla, onde aínda hoxe o honran como santo nacional. En fin, a devandita bruxa, que debía ser das súas ideas e non tiña vontade ningunha de acabar cos ósos no fondo do Mar de Irlanda, deu chegado, mollada coma un pito, á Illa de Man. O día en cuestión (un 12 de febreiro, equivalente na actualidade ao segundo día dese mes no calendario gregoriano) era solleiro, radioso, e ela púxose a apañar guizos para prender un lume ao que poder enxugar corpo e roupas. Ese ano, a primavera veu pasada por auga. Desde aquela, a vella déixase ver todos os anos na mañá do día de Santa Bríxida á procura de leña. Se consegue abonda, primavera húmida e fría ás portas; mais no caso contrario, sinal de que ao inverno xa só lle resta un suspiro.

Joseph Farquharson

2. SAN PATRICIO NA ILLA DE MAN

Mencionar a San Patricio evoca automaticamente Irlanda, mais a presenza deste santo tamén se deixa sentir no imaxinario doutros lugares próximos e culturalmente afíns, polo que non sorprende encontráromolo como axente de diversos milagres e prodixios na Illa de Man, onde as súas andanzas, se algún día chegasen a se esquecer, poderían moi ben reconstruírse con retallos do folclore asociado a algúns santos galegos. Cóntovos, non sen indicar (rigor e nobreza obrigan) que a información que despregarei a seguir procede, fundamentalmente, de Saint Patrick in the Isle of Man. A folklore sampler, un traballo publicado por Stephen Miller en 2019 e que podedes ler na íntegra aquí.

Pensemos, por exemplo, nos moitos relatos en que o cabalo branco cabalgado por santos como o Apóstolo Santiago ou San Pedro (por non falarmos do ambivalente Roldán, santo unhas veces e insoportábel bárbaro outras) dá un chimpo descomunal e deixa a pegada das ferraduras na rocha ou penedo en que aterra tras o seu prodixioso voo. Non sorprenderá a ninguén, xaora, que na tradición manesa fose San Patricio quen, viaxando nun cabalo da mesma cor cá dos seus homólogos galaicos, pegase un formidábel chouto desde as costas de Irlanda para aterrar directamente na Illa de Man. Fíxoo, para sermos máis concretos, no lugar de Peel Hill, e alí onde o lixeiro équido pousou a pata abrollou deseguido un pozo de augas curativas (Chibbyr Pherick, é dicir, "O Pozo de (San) Patricio") que conserva, como non podía ser doutra maneira, a forma da ferradura.

Chibbyr Pherick nos comezos do séc. XX / National Manx Heritage

Nestes relatos, comúns ao mundo atlántico (aínda que supomos que en absoluto exclusivos del), a constante é o cabalo, e só varían os xenetes sobrehumanos (deuses, santos, guerreiros) que o guían na viaxe. Por outras palabras, o cabalo (branco, como cómpre a un animal do Outro Mundo) sempre estivo aí, talvez desde que o mundo é mundo, dando choutos prodixiosos. 

Aínda, o lugar chamado Slieu Ynnyd ny Cassyn ("Monte da Pegada", en romance galego) toma o nome dun podomorfo atribuído a San Patricio. O feito de o pé representado na rocha ser zambro confirma, sen lugar a dúbidas, a autenticidade de tal atribución, pois sabido é que o patrón de Irlanda presentaba tan característica deformación no pé esquerdo. A lóxica tradicional, tamén neste caso, resulta contundente e incontestábel.

Ben coñecidas son tamén entre nosoutros as "camas de santos", a miúdo (aínda que non sempre) relacionadas con ritos de fertilidade: a Cama de San Xián, no monte Aloia, ou a Cama da Virxe, na emblemática praia da Lanzada, ou a Cama de San Vicente, nos outeiros de San Sadurniño, ou a tantas veces citada Cama de San Guillerme, en Fisterra, son só algúns exemplos dos moitísimos que aquí poderían ser invocados. Evidentemente, este elemento tan característico das paisaxes sagradas do mundo atlántico non podía falar na Illa de Man, onde deparamos coa Leabba Pheric ("Cama de Patricio"), unha laxe con outra pedra máis pequena a xeito de almofada na cal é coñecido e proclamado que o santo durmiu unha noite. 

Mais non soamente hai que falar de afinidades culturais no patrimonio, senón tamén (antídoto efectivo fronte a idealizacións románticas desnecesarias) nunha especie de capacidade común para estragalo, que se exhibe nos lugares e dos xeitos máis insospeitados. Como adoitaba repetir miña avoa, "ves a túa casa e ves a allea". Ollade, por exemplo, a bizarrada que se lle ocorreu perpetrar hai xa case un século a un paisano manés para monetizar dous podomorfos considerados pegadas de San Patricio.