CANDO A VELLA SE ENFURECE

Ilustración da banda deseñada Mezolith (Ben Haggarty e Adam Brockbank, 2010)

No folclore gaélico, a Cailleach (o equivalente da nosa Vella ou Moura) é, entre outras moitas cousas, unha potencia creadora que configura o relevo e a paisaxe. E imos comprobar como até as situacións máis cotiás e domésticas poden ser un magnífico pretexto para exhibir esa faceta cosmogónica.

O que vedes na imaxe embaixo é Leaba Chaillí (ou Labbacallee, na súa versión en inglés), a maior wedge tomb de Irlanda, situada no condado de Corcaigh / Cork. O seu nome, que pode ser traducido literalmente como 'a cama da vella', fai referencia ao personaxe mitolóxico que hoxe nos ocupa, aínda que o termo cailleach tamén acabou por desenvolver, de maneira nada sorprendente, un significado máis próximo ao de 'bruxa' ou 'meiga'.

Fonte da imaxe: Megalithic Ireland

De entre os moitos relatos de tradición oral relativos a este túmulo megalítico, existe un especialmente engrazado, mais que deseguido veremos que non supón en absoluto unha excepción no folclore atlántico. Seica nese dolmen vivía a Vella co seu marido e mais os fillos do casal. A pracidez da relación viuse interrompida un día no que o matrimonio deu en discutir violentamente (nalgunhas versións por unha cuestión de infidelidade, mais os motivos reais saberíanos eles...), de xeito que o home non tivo máis remedio que fuxir en dirección ao río Fuinseann. A Vella, mentres o perseguía, arreboloulle con toda a súa furia unha enorme pedra, que o esmagou e o sepultou no mesmo leito do río. A pedra seica aínda pode verse, e até conserva (para exemplo e ilustración de incrédulos) as marcas das uñas da colérica Cailleach.

O caso é que de desavinzas maritais deste tipo e do seu potencial para xerar e modular paisaxes tamén sabemos algo aquí, en Galiza. De feito, unha das múltiples versións existentes sobre a creación do pedregal dito de Irimia (Meira) e o nacemento do río Miño garda relación, precisamente, cun desencontro entre a vella que alí vivía (a Vella, para entendérmonos) e o seu marido. Após unha forte discusión, que seguramente nada tería a envexar a aqueloutra que se produciu en Leaba Chaillí, o coitado do paisano deu cos pés no cu e fuxiu ás carreiras do lugar. Cando ollou para tras, comprobou arrepiado que a muller lle estaba a arrebolar enormes penedos. Un deles bateulle de cheo na cabeza e matouno. Do sangue que comezou a borboriñar xurdiu o río Miño, e os pedrolos que a Vella utilizou como proxectís conforman hoxe, como imaxinades, o impresionante pedregal de Irimia.

Pedregal de Irimia / Fonte: Concello de Meira

O curioso é que en Leaba Chaillí, construído 2300 anos antes da nosa era, foron encontrados restos humanos. Entre eles, os dunha muller cunha deformación na perna que foi alí soterrada coa cabeza separada do corpo. A imaxinación popular non tardou en ditaminar que aquela só podía ser a Cailleach. Mais non se encontraba soa: canda ela apareceron tamén os ósos dun rapaz adolescente. Este pormenor fíxome lembrar decontado a Orcavella fisterrá, a nosa versión temíbel e sanguinaria da vella deusa, máis vella cós outeiros, cós ríos e cá Catedral de Santiago. E se ledes este fragmento da descrición que dela fixo o cabaleiro navarro Julián de Medrano na súa Silva curiosa (1583) deseguido comprenderedes o porqué de tal asociación:

Cuando [Orcavella] se cansó de vivir se retiró a aquellas peñas, en una de ellas excavó una tumba, y con la ayuda de un pastor que ella tenía preso y encantado, ella levantó una gran lápida para cubrir el sepulcro, y la puso encima de él, emparejada de lado a lado; después ella se despojó, y abrazando al triste pastor en remuneración de los servicios que le había hecho, lo echó y encerró dentro del sepulcro, sin que las fuerzas del pobre fuesen bastantes para defenderse de esta enemiga de natura, la cual, dejando sus vestidos fuera, se metió dentro de esta cama mortal, y sirviéndose de colchón del desventurado pastor, se acostó encima de él, y con un ingenio o gancho de palo que ella tenía, hizo caer sobre la tumba la lápida grande y pesada, y dentro de tres días (como el pastor sepultado dijo) dio el ánima a quien mandada la tenía. El desventurado pastor daba tan grandes voces y gritos, que los pastores que en desierto estaban, corrieron a donde oyeron las voces, y entrando por el agujero de las peñas, queriéndolo sacar del peligro en que estaba, quedaron muy atajados y espantados porque vieron que el sepulcro estaba todo rodeado y cubierto de culebras y serpientes; y así, volviendo atrás, hablaron un grandísimo rato con el encantado pastor; y después de haber entendido de él la triste historia, le dejaron así encerrado en el sepulcro, donde acabó sus días malogrados el pobre desdichado.

Quen sabe se en Leaba Chaillí non existiu unha historia similar a esta de Orcavella, ou se talvez esta historia de Orcavella e o coitado pastor non tivo a súa orixe en restos como os encontrados en Leaba Chaillí. De todos os xeitos, os paralelismos non fican por aquí: en ambos os dous túmulos hai tesouro agochado, e tamén en ambos, como non podía ser doutro xeito, existen mecanismos disuasorios fronte aos inconscientes e temerarios que se atrevan a procuralo, como son as serpes no caso da volátil, etérea e nunca ben localizada "Tumba de Orcavella" e un arrepiante gato de lume no caso de Leaba Chaillí.

A Tumba de Orcavella imaxinada por unha IA

Mais deamos un pequeno gran chouto, como aqueles que dá o cabalo branco de Santiago ou o de San Patricio, e situémonos agora na outra beira do Mar de Irlanda, nomeadamente nos páramos de Ilkley, en Yorkshire (Inglaterra). Estamos nun daqueles lugares que, coma o noso Monte do Seixo, parecen actuar como un xigantesco diapasón telúrico, unha daquelas paisaxes que só parecen poder ser explicadas satisfactoriamente mediante a sempre fiábel gramática dos mitos. Os páramos de Ilkley receben tamén o nome de Rombald Moors, sendo Rombald, segundo asegura a tradición local, un xigante que habitaba naquelas ásperas soidades. Entramos de cheo, por tanto, no mundo das criaturas primixenias e dos primeiros poboadores. A lenda afirma que o tal Rombald estaba casado e que, certo día, el e mais a muller protagonizaron unha rifa tan grande que esta comezou a perseguilo polos páramos adiante. Rombald fuxía a grandes saltos, e nun deles levou por diante un enorme penedo, partíndoo en dous e dando orixe deste xeito a dúas singulares rochas hoxe coñecidas como The Cow e The Calf (a vaca e mais o xato, en romance de noso). Hai quen afirme a existencia dunha terceira, The Bull (o touro), que viría a completar esta peculiar sagrada familia bovina, mais a súa veracidade é máis do que dubidosa.

Pondo momentaneamente a un lado estes altercados conxugais, non podemos deixar de notar que penedos con esta denominación resúltannos moi familiares aos demais habitantes da beira atlántica europea. Na costa suroccidental de Irlanda, na illa de Dursey (fronte á península de Beara, da cal xa temos falado aquí) emerxen tres grandes illotes así chamados. Podemos presumir que os nosos pescadores, cando andaban a faenar por aquelas leiras de auga, lembrarían inmediatamente os seus homónimos da costa coruñesa, que podedes observar neste mapiña saído do infatigábel maxín do Xurxo Souto:

Mais non son os únicos casos, xaora. A 6 quilómetros de Skerries, en Baile Atha Cliath / Dublín, encóntranse as illas Carraig Dábhiolla (Rockabill, en inglés), que na verdade máis non son que dous illeus que tamén receben a denominación alternativa e moito máis evocadora de A Vaca (de maior tamaño e situada máis ao sur) e O Xato (máis pequeno e situado ao norte). A historia que dá conta da súa orixe presenta, como esperábel, diferentes versións, mais o consenso asegura que Balar, o rei-olláparo dos Fomoré cuxo único ollo tornaba en pedra calquera persoa, animal ou obxecto ao seu alcance, deicidiu roubar a Glas Gaibhnenn, a vaca máxica propiedade do mesmísimo Goibniu, o deus ferreiro da mitoloxía irlandesa. Ao atravesaren o río Bóinn / Boyne (un río que Ptolomeu rexistrou no seu momento como Βουουίνδα, o que permite interpretalo etimoloxicamente como *Bou-vinda 'a vaca branca'), a coitada da vaca ollou para tras e viu como se afastaban do seu amado lar. Proferiu daquela o animal un brado tan melancólico que fixo que Balar dirixise a ollada cara a ela, ficando automaticamente convertidos en pedra tanto Glas Gaibhnenn como o seu becerriño.

Glas Gaibhnenn / Ilustración de Stephen Reid

Estes temas reverberan no noso folclore, pois tamén entre nosoutros podemos encontrar relatos ben similares. Sabemos, por exemplo, que após o asolagamento exemplarizante da paganísima cidade de Duio, só dous bois sobreviviron á catástrofe. Os animais, propiedade dun tal Gures, deambularon sen dono pola comarca até que un día resolveron internarse no mar e, ao facelo, ficaron petrificados, dando lugar aos petóns aínda hoxe coñecidos como Os  Bois, fronte á praia de Gures (Cee). Trátase, en fin, de narracións ligadas ao tema dos bóvidos máxicos, símbolos da abundancia (a devandita vaca de Goibniu, coma a de Santa Brigid, era quen de dar litros e litros de leite) e, entanto que animais do Alén, moi afíns ás grandes masas de auga que adoitan funcionar como verdadeiros e efectivos interfaces entre dous mundos. Neste sentido, aínda na Pastoriza contan dun paisano que ía co seu carro cando, de súpeto, os bois que o puxaban deron en correr coma tolos e non pararon até se mergullaren na poza de Fonmiñá. Nada máis se soubo nin deles nin do carro, como tampouco do desgrazado paisano que os levaba, xaora. Serán por acaso os mesmos bois cuxo bruar (xunto co canto dos galos e as campás das igrexas) constitúen a única e derradeira memoria sonora desas cidades asolagadas que inzan as nosas lagoas, praias e marismas? 

Mais regresemos aos páramos de Ilkley antes de que a noite nos sorprenda vagando por eles, porque o conto de Rombald aínda non terminou. Dise que, durante a persecución, a dona do xigante deixou caer as pedras que levaba recollidas na saia ou mantelo, creando deste xeito o cairn coñecido co transparente e nada enganoso nome de The Skirtful of Stones. Velaquí un pormenor que xa nos desvenda de vez (por se alguén aínda albergase dúbidas ao respecto) a identidade da colérica fémina: trátase, como non, da Vella, da Cailleach, que no folclore británico e irlandés adoita transportar no mandil as grandes pedras coas cales vai sementando a paisaxe. En cambio, a nosa Vella ou Moura galega (nalgún caso, coma este, xa transfigurada nunha oportuna e cristianísima Virxe María) adoita levalas pousadas na cabeza, mais algún caso temos tamén en que, como a súa curmá das illas, opta pola comodidade do mantelo. Por exemplo, a historia do Outeiro Bicudo (Porto do Son), unha enorme pedra (tal é o significado da palabra outeiro e variantes nesa área da nosa xeografía) con petróglifos representando cérvidos que, segundo parece, foi traída por unha vella no mandil mentres fiaba nun fuso.

The Skirtful of Stones / Fonte da imaxe: The Megalithic Portal

Da semellanza dos nomes de Rombald e Roldán se cadra hai que falar noutra ocasión, aínda que o caso non parece trascender os límites da pura e casual paronimia. Notemos non obstante que, no ámbito do folclore, o cabaleiro Roldán acabou por se converter tamén nun xigante, e de feito o seu nome en éuscaro (erraldoia) veu a significar simplemente 'xigante' nesa lingua. Por iso non admira ver o noutrora sobriño de Carlos Magno envolvido en xestas propias daquela raza primixenia de colosos, moitas das cales envolven grandes penedos que arrebola polo aire ou que fende coa súa prodixiosa espada. Tal parece ser a orixe da coñecida Pena Roldán, en Guitiriz, que conta cun curioso paralelo en Sligeach / Sligo, na pedra de Iascaigh (na imaxe embaixo), partida tamén á metade por un certeiro golpe de espada doutro guerreiro reconvertido en xigante como foi, no caso irlandés, o mesmísimo Fionn mac Cumhaill.

An Carraig Scoilteadh / Fonte da imaxe: Ireland Travel Kit