ERO, VIRILA E MOCHUDA: O SOÑO DO PAXARO

Todas e todos saberedes do conto de San Ero de Armenteira, que inspirou unha das máis fermosas e célebres cantigas de Santa María de Afonso o Sabio. Mais, por se acaso, ímolo relembrar moi brevemente: Ero, abade de Armenteira, saíu pasear un día polas inmediacións do mosteiro e adormeceu escoitando o delicioso rechouchío dun paxaro. Cando acordou daquel marabilloso soño no que tivo ocasión de contemplar e gozar as delicias do Paraíso, o abade voltou ao convento, mais, para a súa sorpresa, ninguén o recoñeceu, como tampouco el era quen de recoñecer os frades que habitaban as estancias e claustros do mosteiro. O seu desconcerto foi aínda maior cando todos lle falaron dun abade co seu mesmo nome que desaparecera misteriosamente 300 anos atrás. Era só atar cabos para se dar conta do que sucedera...

San Ero, estatua de Narciso Rey Pérez / Museo de Pontevedra

O relato, que tanto inspirou os nosos escritores e artistas dos comezos do século XX (desde Cabanillas a Narciso Pérez, autor da escultura a San Ero que podedes ver na imaxe anterior), non se acha en absoluto isolado no corpus da literatura medieval hispánica, xa que outro tanto se conta, palabra por palabra, de San Virila, abade de Leire (Navarra). No seu día, xa Filgueira Valverde dedicara unha monografía a este tema do frade e o paxaro e as súas conexións. Entre elas, claro, as que o ligan coa mitoloxía céltica, na cal o canto de certos paxaros (por veces máxicos, coma os de Rhiannon) actúan como eficaces interfaces sonoras entre o noso mundo e o Alén. E cómpre non pasarmos por alto o tópico da distorsión temporal, omnipresente en todas estas tradicións das viaxes ao Outro Mundo, pois este tropo aparece tamén, curiosamente, nunha peza de tradición oral recollida non moi lonxe do mosteiro de Armenteira, máis en concreto no famoso Con da Ventureira (Sanxenxo). Alí, segundo se conta, unha rapariga que viña de recoller leña no monte encontrou unha moura a peitear o cabelo cun peite de ouro. A moura levouna canda ela ao Outro Mundo, e cando a cativa, de alí a moitos anos, reapareceu na súa aldea de orixe, non só o fixo cuberta de todo tipo de xoias, aneis, colares de ouro e demais galanos con que a moura tivera a ben agasallala... senón que non avellentara o máis mínimo.

O Con da Ventureira (Sanxenxo) / Fotografía de Damián Castro

Voltando ao caso de San Ero, hai algúns meses andaba a ler nunha descrición da illa de Irlanda redixida por un alumno do Colexio de Irlandeses de Salamanca en 1610, cando deparei cun dato curioso. Entre os moitos lugares santos ou simplemente dignos de mención que o tal estudante consignaba, aparecía un que me deu poderosamente nas vistas. O fragmento en cuestión di así:

Aquí estuvo el pájaro o antes ángel que entretuvo al santo abad del monasterio Clunyensi, no lejos de Ballalom, trescientos años dándole música celestial.

O texto (que se encontra en castelán por tratarse, segundo parece, dun exercicio de redacción de alguén que estaba a aprender a dita lingua) mostra, na súa brevidade, unhas analoxías evidentes coa historia do noso San Ero. Mais nin imaxinaba até que extremo chegaban tales conexións.

Cóntovos. A historia mencionada no texto tivo como protagonista a San Mochuda, reitor da abadía de Innis Faithlinn (Innisfallen), non lonxe de Cill Airne (Killarney), no condado de Ciarraí (Kerry). Un día, o abade díxolles aos seus pupilos que ía dar unha volta pola fraga, como de feito adoitaba facer, mais que regresaría á abadía a tempo para o rezo do Ángelus. Mentres andaba, deu en ouvir o canto dun paporrubio e, seducido por el, seguiu o seu voo durante catro millas. De súpeto, ouviu os sinos a tocar o Ángelus. O abade axoellouse nunha pedra para rezar e, canso daquela camiñada, adormeceu. Mais cando acordou e regresou á abadía... en fin, ben o podedes imaxinar, non si? Decorreran trescentos anos, e xa ninguén alí era quen de recoñecelo. Cando lles dixo o seu nome (Mochuda), os frades lembraron que tamén se chamaba así un abade de Inis Faithlinn que desaparecera misteriosamente tres séculos atrás, mentres paseaba polo bosque.

A propósito, a marca dos xoellos de San Mochuda ficou impresa nas pedras onde rezou, un típico bullán (dos moitos que existen por Irlanda adiante e que a miúdo se asocian con prácticas da relixiosidade popular) na paraxe que ficou a ser coñecida como Cloc Mo Cuda e ás cales se lles atribúen propiedades curativas.

O bullán de Cloc Mo Cuda / Fonte da imaxe: Holy Wells of Cork and Kerry

Este bullán é unha especie de "secuela" da lenda de San Ero, xa que reflecte e obxectiva fisicamente na paisaxe a pervivencia da lenda no imaxinario e na tradición populares. Mais non é a única: polo menos até hai unhas décadas (descoñezo se se continúa a facer), os devotos que acudían a aquel lugar de peregrinación deixaban pequenas oferendas penduradas das árbores e (detalle que me parece particularmente fermoso) un anaco de pan para o paporrubio que engaiolara co seu rechouchío ao coitado San Mochuda.

Árbore en Cloc Mo Cuda / Imaxe de Conhúr Mag Eacháin

Non sei se a orixe do relato é culta ou popular (de feito, dubido que tal distinción conte con algunha relevancia en casos coma esta), mais si que foi recollida da boca dos informantes entrevistados para a School's Folklore Collection, con varias versións que podedes ler na web Dúchas, o marabilloso repositorio dixital que pon ao dispor dos usuarios toda esa enxurrada de materiais. E cómpre non esquecer, ademais, que a historia foi recreada polo poeta irlandés William Alingham (1824-1889) no seu poema "The abbot of Innisfallen. A Killarney legend" (que podedes ler aquí se sentirdes curiosidade), no cal mudan algúns pormenores a respecto da versión que eu vos contei (para xa, o propio nome do abade, que no poema pasa a ser Cormac), mais non o esqueleto narrativo do relato.