AS LAVANDEIRAS DA NOITE

 

Lava, lavandeira, lava,

lavandeiriña do alén,

se ti hoxe non me lavas

non me lavará ninguén...

(Xosé Filgueira Valverde)

Poñédevos na nosa situación. É unha noite fría, ou xélida para sermos sinceros, coma a dos bos invernos de outrora. Decembro vello cabalga. Hai só uns minutos que deixou de chover, e as nubes da neve e a sarabia conceden unha breve tregua que a lúa (unha lúa chea de redondez perfeita) aproveita para señorear os ceos. Baixo a súa luz, a mancha de carballos e bidueiros que enxergo desde a ventá, luminosa polo día, convértese nunha estadea de escuálidos pantasmas, cos famélicos brazos ou os irtos cabelos (non seriamos quen de diferenciar unha cousa da outra) erguidos no medio da xeada que comeza a caer. Un pouco máis aló, o rego, carretando auga a fartar, escorrega polo medio dos prados coma unha serpe de prata. De feito, o seu murmurio é o único son que ecoa neste teatro nocturno. Mais ollade, ollade esa figura debruzada sobre as súas augas... Unha figura humana, con feituras femininas, mesmo. Unha figura que até me atrevería a dicer que canta... Canta? Pois é, canta. E, de feito, só agora reparo en que o murmurio do rego que chega aos meus ouvidos non é tal, senón a tristísima cantiga que gorgulla desde os adentros daquela muller. De cuxa identidade xa son plenamente consciente.

Pouso de novo a ollada sobre o computador e, impelido por certa necesidade ritual, procuro na balburdia de pastas que poboan o escritorio unha canción en concreto. A única que resulta coherente escoitar neste momento. É o "Romance da Lavandeira", na versión (unha de tantas) que hai anos realizou Carlos Núñez, en parcería coa cantora israelí Noa, e que incluíu no disco Os amores libres (1999). "Era unha noite de lúa, era unha noite clara, eu pasaba polo río, de volta da muiñada...". 

 

O resto da historia é coñecida: a moza que protagoniza o romance depara cunha lavandeira que fai a bogada á beira do río, e que lle pede axuda para retorcer unha saba. "Santa María te axude / e San Lourenzo te valla", exclama a rapaza, e decontado a misteriosa lavandeira esvaece "como fumeira espallada", e onde as sabas tendera "poza de sangue deixaba". Este romance, como tantos outros, foi recollido pola primeira vez en 1904 grazas ao escritor pontevedrés Víctor Said Armesto (1871-1914), que o resgatou dos labios de Lucía Domínguez, unha mendiga de Cerdedo (aquela Terra de Montes de bruxas e canteiros). A peza constitúe, sen dúbida, un dos testemuños máis valiosos  con que contamos á hora de coñecer unha das criaturas máis arrepiantes do noso imaxinario tradicional: as Lavandeiras, ou Lavandeiras da Noite. As mesmas que outro natural da Boa Vila, Xosé Filgueira Valverde (1906-1996), incluiría nese panexírico da Pontevedra popular e mariñeira que é O Vigairo (1927), cando nos narra (nun capítulo en que tamén fai acto de presenza o Urco, nen máis nen menos!) o estraño encontro do seu protagonista cun destes seres míticos nos muíños do río dos Gafos.

Mais cando falamos das lavandeiras, falamos dun personaxe ben definido e cunhas características de seu. É, como esperábel, unha muller anciá, "de rostro seco e engurrado" (por palabras de Antonio Reigosa, no Dicionario dos seres míticos galegos), que, como ben se indica no romance transmitido por Lucía Domínguez, aparece a facer a bogada á beira de ríos e regatos en plena noite. Cando un camiñante pasa nese momento por perto dela, a lavandeira convídao a torcer a roupa que está a lavar. Se a potencial vítima aceptar, terá que tentar non facelo no mesmo sentido ca ela, pois, caso contrario, será alvo de todo tipo de desgrazas, e até podería falecer de alí a uns días, xa que estes entes son agouro de morte. Hai aínda un outro pormenor que o romance tamén reflicte: as roupas que a lavandeira lava están manchadas de sangue, un sangue que nunca marcha, un sangue imposíbel de remover. Este dado cómpre relacionalo co facto de seren  as lavandeiras, conforme á tradición, almas de mulleres falecidas durante o parto, ou ben de mulleres que abortaron. Ou mesmo nais de crianzas que morreron sen chegar a ser batizadas.

Ora ben, a nosa Lavandeira non é, nen moito menos, un ítem isolado e excepcional, senón máis ben a concreción especificamente galega dun tema que se repete, con variantes mínimas, por toda a Europa Atlántica. E desde época ben remota, como veremos. A ninguén sorprenderá que aparezan no folclore portugués, sob o nome de lavadeiras ou bruxas lavadeiras, e exhibindo algúns atributos máis proprios de bruxas ou feiticeiras, como por exemplo o poder de se transformaren en determinadas aves como patos ou gansos, ou o gosto por acosar incautos camiñantes nocturnos. De facto, é inmersas nesta angueira que as encontramos na obra Serões da província (1870), do escritor portuense Júlio Dinis (1839-1871):

Foi uma noite em que o Luís do Canha veio mais tarde da cidade, e não encontrou companhia. Era num sábado. Ao passar nos Telheiros, pareceu-lhe ouvir o barulho de lavadeiras a bater a roupa nas presas. O rapazinho, admirado de que se lavasse àquelas horas, parou um pouco e pôs-se a olhar para baixo [...] Muitas sombras assim como fumo a correr de um lado para o outro, à roda, à roda, como folhas secas em dia de ventania. E logo umas risadas e umas vozes que chamavam por ele: "Luís! Luís! Onde vais tão tarde? Espera, espera, ouve um recado!". O pobre rapaz sentiu que se lhe arrepiavam os cabelos da cabeça e deitou a correr com toda a pressa que pôde [...] Quando passou nos moinhos, viu à beira do riacho assim como um corpo morto, embrulhado num pano branco e a gritar: "Ai, quem me acode! Ai, quem me acode!". E assim o seguiram e perseguiram, até que o rapazinho, chegando ao pé da igreja, disse: "Valha-me Nossa Senhora do Amparo! Valha-me Nossa Senhora do Amparo, minha madrinha!". Tudo então desapareceu.

Tampouco admirará o máis mínimo que, se deitarmos a ollada cara a terras máis orientais, encontremos as llavanderes asturianas, ben como as lavanderas temidas polos montañeses de Cantabria. Mais a cousa non fica por aquí. Se a seguir abandonarmos o folclore común do Noroeste peninsular e apañarmos un barco imaxinario con rumbo ao norte, o personaxe pouco demorará tamén a aparecernos perante os ollos. 

Podemos facer unha primeira paraxe na Bretaña , onde seremos recebidos polas Lavandières de la Nuit (ou Kannerezed Noz, en bretón, entre outras denominacións que receben), cuxo comportamento e forma de interaxir cos humanos é en todos os aspectos idéntico ao das nosas lavandeiras, a miúdo tamén con fatídicas consecuencias. Ora ben, a diferenza das súas curmás galaicas, estas lavandeiras armoricanas gozaron dunha vitalidade e pervivencia maiores na tradición local, ou, séndomos máis precisos, tiveron a fortuna de chamar a atención dos folcloristas desde máis cedo (xa Jacques Cambry, o fundador da Academie Celtique, atestou a súa existencia na súa obra Voyage dans le Finistère, en 1798). Mais, como unha imaxe seica vale máis ca mil palabras, fiquemos na retina con esta representación verdadeiramente icónica das Lavandières de la Nuit do pintor Yann Dargent (1824-1899), que perfeitamente podería servir para ilustrar a historia do coitado Luís de Serões da província:  

E vogando vogando, albiscaremos as terras da Escocia, pródigas en criaturas pantasmais, e que desta volta tampouco nos van decepcionar. E é que por aló corremos o risco de coñecer a bean níghe (sílaba por sílaba, 'lavandeira'), tamén alcumada nigheag ('pequena lavandeira') ou a moi entrañábel e lúgubre á vez nigheag bheag a bhroin ('lavandeiriña do pesar'). Sexa como for, estamos a falar dun espírito tremendamente popular no folclore gaélico, que lava, entre lamentos estremecedores, o sangue das roupas dunha persoa que está prestes a falecer. Isto convértea, en grande medida, nunha variante acuática doutro ente feminino ben coñecido polos gaélicos da Irlanda, como é a ban sídh (literalmente, 'muller do Alén' ou 'muller fada'), o agouro de morte por excelencia no folclore da illa. A bean nighe incorpora aínda algúns atributos grotescos que aparecen decote nas descricións e representacións que dela se fan: por exemplo, os secos e longuísimos peitos que lle chegan á altura dos xoellos (de novo, pensamos nós, a ideia da maternidade malograda), e mesmo por veces unhas patas de ra ou de ave acuática que doadamente nos relembran outras critaturas melusínicas similares do folclore europeu (as lamiak bascas coas súas patas de pato, por exemplo).

Lavandeira  / Ilustración de Stephen Reid para Cuchulainn of Muirthemne (Lady Gregory, 1902)

Entes femininos, nocturnos, que agouran ou atraen a morte nunha escenografía tan liminal como aquela que crean os cursos fluviais (esas canles que comunican as dúas parroquias, a dos mortais e a dos deuses, a dos vivos e a dos defuntos, des que o mundo é mundo)...O recendo arcaico que desprende o conxunto é intenso de máis como para ignoralo. E aínda se acentúa máis cando, a pouco que focemos nos textos épicos da antiga Irlanda, encontramos neles as lavandeiras, perfeitamente recoñecíbeis, tráxicas na súa teatralidade, aínda divinas na súa natureza, a lles anunciar aos grandes heroes da illa a inminencia da súa partida cara ao Alén. Tal foi o caso de Cuchulainn, o campión do Ulster, na véspera do seu derradeiro combate, como relata Lady Gregory (1852-1932) neste excerto de Cuchulainn of Muirthemne (1902):

Chegaron onda un rego e alí viron unha rapaza magra, de branca pele e cabelo loiro, que lavaba e retorcía roupas manchadas de vermello mentes se laiaba e choraba sen consolo. Dixo daquela Cathbad a Cuchulainn: "Estás a ver, meu cadelo, o que fai esa rapariga? Sonche as túas roupas as que lava, e chora mentres o fai porque ela ben sabe que logo has morrer ás mans do exército da raíña Maeve. Atende o meu consello e dá a volta".

En fin, que viramos de novo a cabeza cara á ventá e a paisaxe continúa no seu lugar: a lúa, os carballos, os bidueiros, os regos... A lavandeira, porén, xa marchou. "Como fumeira espallada", abofé. Mais o seu canto aínda flutúa no ar. Estraño, metálico, onírico. Talvez coma este rap de Bones, cuxos versos non poden ser máis claros: "Appear in the river, when times are grim / If I got your clothes, then you know what it is...".