DE MUNSTER Á CORUÑA (I): IRLANDESES NO REINO DA GALIZA

 

Irlandeses do séc. XVI por Lucas d'Heere, ca. 1575

Falarmos dos irlandeses na Galiza significa para a maioría de nós visualizarmos mentalmente o Colexio dos Irlandeses, na Rúa Nova de Santiago de Compostela. E pouco máis. Mais a historia ténchevos moita máis profundidade. E, con licenza, imos partillar convosco algúns retallos da mesma.

 

Para iso cómpre recuar até aos finais do século XVI, un período especialmente violento e convulso na Irlanda. As rebelións da aristocracia católica local contra a protestante Coroa inglesa, que tencionaba afianzar de vez o seu dominio sobre a illa, eran xa cousa cotiá. Ás Revoltas de Desmond (entre 1569 e 1573, cunha réplica entre 1579 e 1583) seguiu a grande conflagración coñecida como Guerra dos Nove Anos" ou Rebelión de Tyrone (1593-1603). Esta última tivo como momento culminante o coñecido Sitio de Kinsale (entre outubro de 1601 e xaneiro de 1602), saldada coa desastrosa derrota dos nobres irlandeses e o definitivo colapso da sublevación, que a partir dese momento tivo os días contados. Como é sabido, estes levantamentos contaron desde o principio co apoio, quer directo quer indirecto, da Monarquía Hispánica dos Austrias. Non é por acaso que a batalla de Kinsale comezou co desembarco das forzas comandadas polo infausto Juan del Águila (cuxa capitulación fronte aos ingleses se realizou en termos que deixaron moito descontento entre os sublevados) e Alonso de Ocampo (este último alcumado como the gallant leader nas crónicas irlandesas da altura).  

 

Obviamente, as consecuencias daquelas derrotas notáronse de maneira ben intensa e dramática nas terras irlandesas: é nesta época cando se radicaliza a política de colonización (plantations) implementada pola Coroa inglesa en favor de terratenentes protestantes. Mais a súa onda expansiva tamén se deixou sentir, de xeito moi peculiar, aquí na Galiza. E é que, durante toda a primeira década do século XVII, non parará de correr un intenso fluxo de exilados irlandeses entre o sul da Irlanda e os portos setentrionais do noso país. O protagonismo, neste sentido, será, máis unha vez, para a cidade da Coruña.

 

Evidentemente, a monarquía de Filipe III contraera unha especie de "débeda moral" con aqueles irlandeses que apoiaran os intereses españois na illa e, por tanto, non tiña máis remedio ca facilitar o seu asentamento, aínda que só fose de xeito temporal. Ora ben, por que na Galiza e por que, de maneira tan concreta, na Coruña? Os motivos puideron ser variados, algúns máis pragmáticos e outros, se cadra, máis simbólicos. Para xa, a cidade herculina era o porto peninsular máis próximo do sul da Irlanda e, ademais, tanto na Coruña coma noutras vilas do noso litoral (estamos a pensar en Baiona, localidade chave no comercio peninsular coa Irlanda desde os finais do século XVI) xa existían comunidades irlandesas voltadas para a actividade comercial. De feito, na Coruña salienta a figura de Robert Comerford (ou Roberto Comoforte, na versión hispanizada do seu nome), un irlandés de Waterford que chegou a se converter nalgo así coma o Amancio Ortega da altura e de quen teremos que falar algún neste blogue. Mais non podemos pór de lado outras razóns: o apoio do Conde de Caracena (gobernador do Reino da Galiza e principal valedor dos irlandeses na nosa terra, até ao extremo de ser alcumado por eles The Earl of the Groyne, quer dicer, "o conde da Coruña"), o rol da cidade herculina como plataforma para a política de intervención española na Irlanda, a seguranza que oferecía unha rota marítima coñecida e practicada desde había séculos e (queremos pensar) o peso específico que a antiga Brigantia debía ter no imaxinario mítico irlandés e a idea de que aqueles irlandeses non eran exilados en sentido estrito, senón máis ben xentes que regresaban á patria dos seus ancestrais e, por tanto, dalgún xeito, á súa propria patria. Non esquezamos que o mito milesiano foi moi explorado precisamente nesta altura polos exilados irlandeses, que o utilizaron como un argumento de peso sempre que puideron.

 

A Coruña en 1634, segundo o cartógrafo Pedro Teixeira

  

Sexa como for, a verdade é que aquel exilio (coma todos os que houbo ao longo da Historia) tivo ben pouco de heroico ou épico, e moito de dramático. É verdade que entre os desterrados se encontraban os grandes señores gaélicos, os mesmos que chefiaran as revoltas e que desembarcaron nos nosos portos na compaña das súas familias, séquito e vasalos. O caso máis emblemático, sen dúbida, foi o de Hugh Red O'Donnell (1572-1602). O rei de Tir Chonnail (ou Tyrconnell, en inglés) foi recebido na Coruña entre grandes honores, visitou a Torre de Hércules e a Catedral de Santiago e faleceu de alí a uns meses en Simancas, en circunstancias estrañas, cando se dirixía a Valladolid para negociar unha nova alianza militar con Filipe III. De feito, a súa figura voltou a estar de actualidade hai pouco, como podedes ver aquí. Porén, nos barcos que recalan nos nosos portos non hai apenas magnatas, reis e condes. A bordo deles chegan tamén centos e centos de persoas (e non, non é exaxero) de todo xénero e condición. Ciaran O'Scea, nun magnífico e documentado contributo sobre este episodio histórico que podedes ler aquí, resume a situación utilizando analoxías moi esclarecedoras: 

 

[aquela migración] só pode ser descrita como unha explosión máis parecida á das moreas de albaneses que chegaron ás costas italianas do Adriático nos anos 90, ou, en anos máis recentes, aquelas que recalan nas Canarias procedentes da África Occidental [...] O período que vai de xaneiro de 1605 a xuño de 1606 foi o máis crítico no tocante á migración irlandesa. Entre esas datas, a área entre Santiago, A Coruña e Betanzos tornouse virtualmente un acampamento de irlandeses formado por nobres, soldados, pobres e nenos.

 

Imaxes ben actuais que axudan a dimensionar aqueles feitos. Como dicía Amsterdam, o protagonista irlandés do filme Gangs of New York interpretado por Leonardo di Caprio, "cada día chegan barcos e máis barcos con centos e centos dos nosos". Unha frase que ben podemos aplicar ao tema que nos ocupa. De feito, as crónicas reflecten un auténtico desespero por chegar á Coruña: fálannos de barcos pesqueiros asaltados nos portos do sul da Irlanda e conducidos posteriormente (con maior ou menor fortuna) até ás nosas costas, ou de migrantes interceptados e deportados que tentan chegar á Galiza facéndose pasar por peregrinos, e de moitas outras situacións similares. 

 

Do que non temos dúbidas é de que a crescente presenza destes exilados na Galiza acabou por acarretar problemas tanto na Coruña como nas outras cidades do noso país que os acolleron. Problemas principalmente económicos, como costume. E é que a Coroa destináballes un subsidio de maneira a garantir a súa manutención, sobre todo a daquelas familias aristocráticas gaélicas ancoradas aínda, en boa medida, nunha mentalidade e praxe feudais. Ora ben, este estipendio tiña de ser complementado moitas veces botando man das arcas das cámaras municipais galegas, que non tardaron en verse resentidas. E os protestos das autoridades locais, evidentemente, non se fixeron agardar, chegándose até a episodios tan extremos como o encarceramento dos rexedores de Santiago de Compostela por térense recusado a realizar novos e dramáticos esforzos económicos nese sentido. Mais non eran soamente os cartos. Nesa primeira década do século XVII asistimos tamén a problemas internos na comunidade exilada irlandesa, dentro da cal cómpre diferenciarmos entre os gaélicos e os old English (quer dicer, os irlandeses anglo-descendentes), e as dificuldades, especialmente para o primeiro subgrupo, á hora de se integraren na sociedade de acollida. Tamén é engrazado que, embora os irlandeses fosen católicos de xema, fosen percebidos polos locais coma uns "católicos raros", e por veces até equiparados cos mouriscos, que nesas datas estaban a ser expulsos das terras da Coroa hispánica. En fin, que cando falamos dos problemas migratorios actuais non estamos a inventar absolutamente nada.

A situación comezou a reconducirse parcialmente a partir de 1610: algúns daqueles irlandeses conseguen regresar á illa e até recuperar as súas terras e pertenzas; outros moitos son destinados aos "Tercios de Flandes", integrando batallóns de seu; os restantes (que non eran poucos) ficarán na Galiza, principalmente na Coruña, e constituirán o xerme dunha comunidade que acabará por ser absorbida pola sociedade galega. Apelidos como MacCarthy, O'Sullivan, Burk... escoitaranse acotío polas rúas da Pescadería coruñesa e doutros lugares do país. E non poucos (como veremos) acabarán por entroncar con algunhas das liñaxes aristocráticas máis emblemáticas da nosa terra. 

En fin, que temos aquí materia prima abonda para novelas, filmes, series... E xa nen digamos para traballos de divulgación histórica. Mais, evidentemente, nada pode ser utilizado como materia prima se antes non se (re)coñece e se valoriza. Máis unha vez o pecado nacional dos galegos, non si? No entanto, reconforta nen que sexa unha miguiña saber que moitas destas historias están moi vivas no imaxinario irlandés e, de facto, teñen dado lugar a obras de arte como a suite From Kinsale to La Coruña, composta polo grande Bill Whelan en 1992 e na cal artistazos como Davy Spillane, Liam O'Flynn ou Maírtin O'Connor xuntaron o seu talento ao dos galegos Milladoiro. Sen dúbida unha magnífica trilla sonora para todo o que vos contamos hoxe. E para mostra, este "The road to La Coruña" 👇