O CISNE BRANCO DE CORÙNA

A guerra nas trincheiras (ilustración de Jacques Tardi no álbum Putain de guerre)

  

Aqueles de vós que gostedes da música escocesa moi probabelmente teñades ouvido polo menos algunha das múltiples versións de An Eala Bhán ("O cisne branco"), sen dúbida unha das máis populares melodías da tradición gaélica.  Estes versos pasaron polas mans de moitas das máis prestixiosas intérpretes da música escocesa, se ben nós temos debilidade persoal por esta versión de Julie Fowlis. A propósito, unha cantora que coñece ben a Galiza, como demostrou co impresionante achegamento que realizou a un tema tan noso como é "Camariñas" (se aínda non o escoitastes, facede o favor e premede aquí!).

Como tantas outras cancións escocesas, An Eala Bhán debrúzase sobre o tema da guerra, mais non aquela grande conflagración que tanto obsesionou a criatividade dos músicos populares escoceses dos últimos séculos (que non é outra que a revolta xacobita de 1746), senón unha matanza máis recente, e por sinal o primeiro grande masacre global da nosa historia: a Grande Guerra de 1914-1918. E é que en An Eala Bhán accedemos ás experiencias do seu autor, Dóhmnall Ruadh Chorúna (1887-1967), naquel conflito bélico, que tivo a desgraza de coñecer en primeirísima man por causa da súa participación na batalla do Somme, na Franza. Foi no transcurso daquela auténtica carnificina que este bardo de North Uist (nas Illas Hébridas), de profesión canteiro, relembrou a súa noiva, Magaidh Nic Leóid de Lochmaddy, temendo non vela nunca máis. Amor, guerra e ausencia, esa combinación gañadora a partir da cal a poesía bárdica escocesa soubo forxar versos realmente brutais pola súa contundencia e expresividade. E esta, xaora, non é unha excepción: "Boa noite, meu ben. Velaquí estou na fría trincheira, co clamor da morte nos meus ouvidos, sen esperanza ningunha en voltar vitorioso. E o océano é grande de máis para atravesalo a nado". Non admira que Dóhmnall Ruadh Chorúna acabase por gañar o alcume de "O Poeta das Trincheiras".  

 

Dohmnall Ruadh Chorùna (Fonte: Scottish Poetry Library)

Ora ben, a estas alturas é posíbel que moitos de vós xa reparásedes no apelido do bardo: Chorúna. Un apelido que, na verdade, fai referencia ao lugar do cal procedía a súa familia. E si, efectivamente, é o que estades a pensar: ese "Chorúna" (coa consoante inicial pronunciada como unha aspirada, ao xeito da nosa gheada) máis non é do que unha variante de "Coruña"; e si, reférese á cidade galega do mesmo nome. Mais, como diaños é que un dos bardos máis conceituados da Escocia moderna acabou por portar ese topónimo no seu apelido? Para coñecermos o motivo temos de recuar aínda un par de séculos, e mergullarnos de novo no fragor inclemente da batalla. Mais desta volta dunha que decorreu xa en territorio galego: a famosa batalla de Elviña,  máis coñecida no mundo británico como the battle of Corunna, un dos episodios incontornábeis da Guerra Peninsular (ou, como foi coñecida popularmente na Galiza, a francesada).

A historia é ben coñecida, mais mesmo así merece ser repetida. En 14 de xaneiro de 1809, após semanas sofrendo a persecución das tropas napoleónicas, os continxentes británicos comandados polo xeneral escocés John Moore chegan á Coruña, co intuito de embarcaren de volta para a Inglaterra. Mais o estado do mar impediulles executar a operación coa rapidez que agardaban, o cal os obrigou a enfrentar o exército francés (chefiado quen acabaría por ser un vello coñecido dos guerrilleiros galegos, o xeneral Soult) nas inmediacións da aldea de Elviña, nun cruento confronto no cal o proprio Sir John Moore acabou por perder a vida como consecuencia dos graves ferimentos recebidos. Un feito lamentábel e desgrazado, de certeza, mais sen o cal (sexamos un chisco egoístas...) teríamos ficado sen unha das máis impresionantes elexías con que conta a literatura galega de todos os tempos: o poema "Na tomba do xeneral inglés Sir John Moore" que Rosalía de Castro incluíu en Follas Novas.  

 

 

Sartego de Sir John Moore nos Xardíns de San Carlos (A Coruña) / Fonte: Wikipedia

E é aquí, no campo de batalla hoxe ocupado case totalmente polo campus universitario da Coruña, onde encontramos o miolo da nosa historia. Unha historia esencialmente oral, como aquelas que máis prestan. Conforme á tradición conservada e reproducida pola familia de Dóhmnall Ruadh, a bisavoa deste, Mór Chaimbeul de Skye, foi a que deu un último grolo de auga ao malpocado Sir John Moore momentos antes de ser mortalmente ferido. O relato acrecenta aínda que a coitada da muller, nese momento, sofreu unha caída especialmente aparatosa que lle deixou secuelas polo resto da súa vida. Por se fose pouco, Mór Chaimbeul perdeu o seu primeiro marido (um membro do clan McLeod de Dunvegan, lugar, a propósito, tamén moi vinculado a Galiza) no decurso da batalla de Elviña, de xeito que, ao seu regreso á Escocia, casou con outro veterano daquela contenda, Domhnall mac Mhurchaidh, e mudouse con el para a illa de North Uist, onde fixeron morada e formaron familia.

O caso é que as historias bélicas de Domhnall mac Mhurchaidh non tardaron en tornarse especialmente populares entre os seus viciños. Moitos deles acudían cada noite á súa casa para escoitalas, gozando de especial aceptación as evocacións da batalla da Coruña. Chegou o momento en que os rapaces dicían: "Imos hoxe á noite á Coruña para ouvir as historias", e foi deste xeito, segundo parece, que o lugar de residencia deste vello militar armado en contacontos ficou a ser coñecido como Corùna (versión gaélica do topónimo galego); e, como o proprio Domhnall Ruadh dicía, "así continuará [a chamarse] mentres o sol continúe a navegar cara ao oeste". Explicación ad hoc, etimoloxía popular ou historial real e verdadeira? Non sabemos, mais persoalmente nunca poriamos en dúbida as afirmacións dun bardo capaz de expresar dese xeito tan radicalmente noso a inmutabilidade das cousas.

Sexa como for, non deixa de ser curioso encontrar ese fío oculto que conecta as baionetas e canóns de Elviña coas trincheiras enlamadas e infestadas de gases mortíferos do Somme. Nun extremo dese fío, un topónimo: Coruña / Corùna. No outro, un feixe de versos. E, no medio do frío, a ausencia e o medo, un cisne branco (sempre un cisne branco) a sobreviver.