A TROITA (DE) ANA

 

Temos un fraquiño polas pequenas historias. En parte ben sabemos o porqué. Sentimos, por un lado, devoción polo imperfecto, e nesas historias costuma haber algo de fragmentario, a sensación de que sobreviven coma un retallo ou un parágrafo dun texto moito máis amplo e complexo que, se cadra, nunca chegaremos a coñecer (mais sempre poderemos imaxinar). Por outra banda, esas historias conteñen un recendo doméstico, de cotidianidade mesmo. E palpitan, por veces agochadas mais sempre recoñecíbeis, como un músculo máis dese todo orgánico que é o día a día das persoas que as contan, que as lembran e que, cedo ou tarde, as esquecen (aínda que ás veces hai sorte e simplesmente as transforman). 

 

Algo de todo isto sentimos cando imos ao Coutodá (ou ao Couto de A, conforme á legalidade toponímica), un lugarexo da freguesía de Santa Mariña de Ramil (Castro de Rei), en terras dos antigos e borrosos baluros. Alí, a uns escasos metros da estrada que comunica Lugo con Meira e a non demasiada distancia do icónico castro de Viladonga, deparamos coa Casa Grande, cuxa denominación deixa ás claras a súa orixe pacega, mais que hoxe, como en tantos outros casos ao longo do país, sobrevive coma un animal moribundo, ferido letalmente pola ruína e o feísmo. Mesmo así, o edificio conserva aínda restos dunha elegancia e unha fermosura aínda non moi distantes no tempo. Coma os remates de seixo branco que coroan o lousado (a protección contra o mal nunca sobra). Ou o discreto tríscele que noutrora deu as boas vindas ao visitante nunha das portas do predio. Ou, por suposto, a pequena capela integrada na casa e posta sob a advocación de Santa Ana.

 

 

 

E é aquí, mesmo ao pé da capela, onde se encontra un lavadoiro en pedra que podería pasar por máis unha mostra de arquitectura popular da zona se non fose pola súa peculiar inquilina: unha princesa encantada. E non, non pensedes que falamos dun ente feérico, difuso ou etéreo. Non, a princesa está alí, física e visíbel. Ora ben, coa pequena particularidade (supomos que non moi grata para ela) de que se atopa en forma de troita.

 

 

A lenda é breve, xaora. Cóntase tan só que a troita foi unha princesa moura transformada en peixe non se sabe cando, nen por quen, nen por que razóns. Mais o interesante é a maneira como ese relato continúa vivo e operativo para a xente do lugar, como catalisador dun curioso costume: e é que os viciños (nomeadamente as mulleres que facían a vogada no lavadoiro) alimentan a troita, miran por ela, e cando finalmente morre, substitúena por outra pescada no río Azúmara. Saben os deuses desde cando levan facendo isto. Da primeira vez que nos achegamos ao Coutodá, debruzámonos sobre o pozo e non vimos nada. Pensando en que xa a tradición ficara reducida a unha simples memoria libresca para consolo de antropólogos e folcloristas, dispuxémonos a abandonar o lugar, cando, de súpeto, dun agochado recanto, emerxeu a troita. Non saberiamos explicar o motivo, mais sentimos unha inmensa ledicia ao vela. E marchamos para a casa cun sorriso de orella a orella. Fixéramos o día. 

 

Puxando o fío, as perguntas que nos veñen á cabeza son moitas. Mais non deixa de dar nas vistas que unha lenda tan singular sobre unha moura exista nun lugar chamado Coutodá. Sobre este topónimo temos a íntima convición de que foi un antigo *Couto de Ana, unha hipótese que conta ao seu favor co facto de ser totalmente harmónica e respeitosa coas regras da fonética histórica galego-portuguesa: Ana > Ãã > A. Non che vos tería máis ciencia. Ora ben, como ben dicían os vellos, "onde cartas falan barbas calan", e mentres non contarmos con apoios documentais claros, esta reconstrución máis non é do que unha intuición, máis ou menos verosímil, deste que escrebe. No tocante á motivación do topónimo, é verdade que talvez puidésemos invocar o céltico *ana, documentado en linguas célticas coma o gaulés e ao cal costuman ser atribuídos significados como 'poza, charca, lagoa' ou similares. Non sería estraño, e de facto esta raíz parece ter xerado algún outro topónimo galego, como Ares, que antigamente foi Anaris. Vai ao encontro desta nosa hipótese a existencia, á carreiriña dun can do Coutodá, do microtopónimo Pontedá, o cal, conforme á nosa liña argumental, máis non sería do que unha *Ponte de Á, quer dicer, unha antiga *Ponte de Ana. E onde hai ponte, hai río, xaora. E o río que flúe por aquela contorna non é outra ca o Azúmara, xa mencionado. Terá sido Á ( < *Ana) un nome antigo para este curso fluvial? Ter ténchevos toda a traza.

Ora ben, non achades moito máis suxestivo (e en absoluto contraditorio co que acabamos de dicer) que talvez sexa a deusa Ana a que se encontra realmente por tras de todo isto? Ou será apenas por acaso que a capela da Casa Grande, ao pé da cal unha princesa moura (nen máis ne menos!) nada despreocupadamente, estexa consagrada a Santa Ana?

Sobre Ana poderían ser ditas moitas cousas, demasiadas (e demasiado complexas) para as modestas pretensións deste blogue. Simplificando, estamos a falar da grande deusa céltica. Na mitoloxía irlandesa, é ela quen dá nome aos Tuatha Dé Dánann, quer dicer, os pobos da deusa Dana, Danu ou Ana, as tribos divinas que acabaron por ser derrotadas e expulsas aos bretemosos territorios do Sídh (o Outro Mundo) por obra e graza dos milesianos chegados de Brigantia, con Míle Espaíne e Amergin á fronte. A súa memoria, ademais de no imaxinario, pervive tamén na paisaxe: velaí os famosos Paps of Anú ("Tetas de Anu"), un dos enclaves máis fotografados co condado de Kerry. E abonda con dar unha ollada ao lugar no Google Maps para decatarse de como o topónimo é realmente acaído (facede a proba).

 

 

Sen saírmos das illas, aparece sob o nome de Dôn nos célebres Mabinogion galeses. Mais tamén na península Ibérica podemos seguirlle o rasto sen excesivas dificuldades: abonda traermos á tona o nome do río Guadiana (antigamente Anas), en cuxas marxes estiveron asentados os Célticos mencionados nas fontes clásicas (aparentados, segundo esas mesmas fontes, cos seus homónimos da costa occidental galega), ou, aínda máis transparente, o Coto de Doñana ( = Doña Ana), na Andalucía de substrato céltico. E, xa en latitudes máis afastadas, o mesmísimo río Danubio. Como vemos, unha deusa moi ligada a lagos e cursos fluviais (o cal até parece reforzar a nosa hipótese inicial sobre as formas Coutodá e Pontedá). Nada de novo, téndomos en conta que, no fin das contas e facendo unha interpretatio galaica, esta deusa non deixa de ser unha moura (ou a Moura, sen máis...). Como moura é a princesa-troita do Coutodá, lembremos. E, por se fose pouco e para engadirmos máis hype a todo isto, non obviedes cal é a patroa da freguesía na cal se sitúan a casa, a capela e o lavadoiro que deron lugar a toda esta longa divagación: Santa Mariña...

Mais sen dúbida foron os bretóns armoricanos, os nosos celtas preferidos, os que estabeleceron unha relación máis peculiar non só coa vella deusa, senón tamén co seu trasunto ou avatar cristianizado, que non é outro, evidentemente, que Santa Ana. Para eles non se trata dunha santa calquer: Santa Ana é a patroa nacional da Bretaña (embora partille tal distinción cun partenaire masculino como San Erwan ou San Yves), e os bretóns asumen e defenden a orixe armoricana da mesma. Incluso, para lidaren coa pequena contradición existente entre esta crenza e as ensinanzas bíblicas (que, como sabedes, fan de Ana a nai da Virxe María), argallaron unha solución de consenso que até podería ter saído do maxín de calquer paisano galego: Santa Ana era bretoa, madia leva, mais, cando estaba a piques de dar a luz, uns anxos levárona polo ar até Palestina, onde pariu a María. E vía! De facto, un dos santuarios máis potentes e concorridos da Bretaña é o de Santa Ana de Auray (ou Alré, en bretón), no departamento de Morbihan, non moi lonxe da cunqueiriana Pontivy (ou Pondi). Un santuario ao cal, como Anatole Le Braz recolleu no século XIX, todo bretón ten de ir, quer de vivo quer de morto, o mesmiño que nos acontece aos galegos con Santo André de Teixido. Mais a orixe deste centro de peregrinación deixa ben patente a continuidade existente entre a antiga Ana céltica e a santa do mesmo nome, pois todo comezou co achado, no século XVI, dunha alegada estatua de Santa Ana. Tratábase, na verdade, da efixie dunha deusa romana que foi convenientemente manipulada polas autoridades eclesiásticas da altura para "fabricaren" o novo culto, co éxito costumado nestes casos. A tal estatua foi encontrada no lugar coñecido como Ker Anna, quer dicer, 'a vila de Ana'. Será necesario dicermos máis?

E na Galiza? Os vieiros da homofonía (nen sempre recomendados para un investigador mais certamente gratos para un profano sen nada a perder) aínda nos levan a outro lugar, a a unha das lendas de mouras máis coñecidas do noso reportorio tradicional: a lenda de Ana Manana e do Pozo Meimón, con ecos e paralelismos noutros lugares do noso país. Mais diso habemos de falar, se Ana quixer, na segunda entrega deste post.