"OS DO PAXARO" E A CAZA AO REI CHARLO

 

O carrizo ou rei charlo (Fonte: BirdId)

Vilanova de Lourenzá (ou simplesmente Vilanova, como a coñecen os autóctones) é unha localidade do corazón da Mariña lucense coñecida basicamente polas súas fabas e polo seu mosteiro, unha edificación cuxo perfil domina tanto a pequena vila coma o val en que esta se encontra situada. Porén, non moita xente sabe que os habitantes de Vilanova son popularmente coñecidos como "os do páxaro" (sobretodo por parte dos seus viciños de Mondoñedo), unha denominación que a piques estivo de se ver reflectida no proprio brasón municipal.

 

E cal era ese paxaro epónimo, estaredes a vos perguntar? Tratábase, sen dúbida, do carrizo (Troglodytes troglodytes), unha diminuta ave cuxa particularidade, quer na Galiza quer noutros países da nosa área cultural, consistía no respecto pouco menos que sagrado que infundía nas xentes e que a convertía nun animal intocábel, unha criatura que baixo nengún concepto debía ser agredida nen moito menos cazada. Ora ben, esta interdición desaparecía por completo nunha data moi concreta (e simbólica) do ano: o 26 de decembro, día de Santo Estevo. Aínda hoxe, se formos a determinadas localidades da Irlanda nese día, veremos como os wren boys (palabra por palabra, "os rapaces do carrizo"), mascarados con cores vivas e rechamantes ou ben ataviados con corozas, capturan o paxaro e introdúceno nunha gaiola de vimbios, para pasealo a seguir polas casas da vila adiante mentres peden o aguinaldo entre música, cantigas e danzas. A tradición, neste sentido, suavizouse bastante, pois antigamente sabemos que o que se facía co paxariño após cazalo era matalo (ou, mellor dicendo, sacrificalo, pois tratábase sen dúbida dun sacrificio ritual) e pendurar o seu corpo sen vida do extremo dunha longa vara que os wren boys levaban pousada nos ombros. En fin, esta celebración, que recebe o nome de Lá an Dreoilín, é un costume de especial destaque no calendario da illa e, con mínimas variantes de datas e formato, aparece ben documentado (embora non tan ben conservado como na Irlanda, por desgraza) noutros países atlánticos e aínda nalgúns que xa non o son tanto, coma a Occitania. Os estudosos, en xeral, tenden a relacionar esta práctica co tema tipicamente céltico do sacrificio ritual do rei no solsticio de inverno, necesario para o rexurdir da vida no ano que estaba a chegar. E a verdade é que isto fai bastante sentido; non é por acaso que o paxariño protagonista de toda esta foliada recebe nomes como rei charlo e pito rei en galego, reyezuelo en castelán ou le roy Brethaud en certas zonas da Bretaña armoricana nas cales tamén era capturado nese día. E en Gales, cando a rapazada entraba nunha casa co carrizo na gaiola, eran recebidos co grito: "Deixade pasar o rei". O carrizo é, en definitiva, o rei dos paxaros (e non só...).

Tres wren boys en Dingle, no sul da Irlanda (Fonte: Dingle Benners Hotel)

 

Sabendo isto todo, voltemos á carreira a Vilanova de Lourenzá. Aquí, e grazas a documentos dos séculos XVI e XVII, temos constancia de que se levaba a cabo un rito esencialmente idéntico aos anteriores, e coñecido como "a solta do paxaro". Na Gran Enciclopedia Galega resúmese o seu conteúdo nos seguintes termos:

[...] os veciños de Vilanova [...] oferecían ao abade do mosteiro o primeiro día de cada ano [NOTA: teñamos en conta que, daquela, o ano comezaba no día que hoxe correspondería ao 26 de decembro], cando se reunían os alcaldes ordinarios cos escribáns de número. Na compañía dos habitantes do lugar dirixíanse á cela do padre, levando un paxariño, ao que denominaban "rei charlo". Portábano preso cunha fita nunha lanza e este a ombreiros de dous veciños elixidos polos alcaldes e entregábanllo ao monxe superior baixo a seguinte fórmula: "Señor, os ofrecemos este pájaro en señal de vasallaje", que este recibía de mans do rexedor de fidalgos e, finalmente, mediante o ritual de cortarlle algunhas plumas, deixábano en liberdade. Despois, procedíase á elección dos alcaldes anuais, a cal se lle transmitía ao relixioso para que a confirmase. En caso contrario este decretaba: "No viene en forma". Ordenábaselles entón que realizasen nova escolla [...] No caso de que non cumprisen con esta cerimonia o día estabelecido por non poder cazalo tiñan obrigación con este recoñecemento o día de Reis, baixo pena de certa cantidade de maravedís que pagaban se había falta na súa execución.

Esta vinculación da caza do carrizo ou rei charlo coa vasalaxe e a renovación do poder político non é un caso isolado. O investigador Fernando Alonso Romero, que se debruzou sobre este ritual nun artigo pioneiro na interpretación do mesmo no noso país, sinala que tamén no norte de Portugal existiu un costume idéntico, se ben en torno do porco bispo, un paxaro que podemos identificar máis ben cun paporrubio ou pisco (Erithacus rubecula), embora na cultura popular sexa relativamente habitual a confusión entre este paxaro e o carrizo. Podedes ler unha pormenorizada descrición desta cacería aquí mesmo. E incluso se nos deslocarmos ás zamoranas terras de Aliste, nomeadamente á localidade de Villarino Tras la Sierra, poderemos asistir en 26 de decembro de cada ano á concorrida festa de "El Pajarico", unha celebración que partilla numerosos elementos simbólicos e visuais coa do Lá an Dreoilín irlandés, e que serve aliás, como en tantos outros lugares, para marcar o inicio das mascaradas de inverno, que na comarca alistana son protagonizadas polos "zamarrones".

Procesión ritual de "El Pajarico" en Villarino Tras la Sierra (Foto: Carlos Glez. Ximénez)

  

En fin, que as orixes profundas dun alcume en principio tan simpático e inocuo como "os do paxaro" conecta as boas xentes de Vilanova de Lourenzá, no corazón da vella Galiza Britoniense, con outras latitudes da nosa común paisaxe atlántica. Mais non queremos terminar sen lembrar que don Álvaro Cunqueiro, distinto mindoniense onde os houber, non gostaba moito do tal sobrenome, ou, mellor dicendo, das cruentas orixes do mesmo. "Millor sería", escrebeu nunha arroutada lírica, "que lles chamaran eisí porque algún reiseñor, ou alaúda, cantaran na tomba do Santo Conde Osorio Gutiérrez, anos inumerábeles". E recoñecemos que tampouco nos desgostaría a idea; no fin das contas, Osorio Goterres, fundador do mosteiro de Vilanova, ten tamén moito daqueles santos celto-atlánticos navegantes... Mais esa échevos fariña para outra peneira.