A SEREA RESILIENTE: UNHA DE CIDADES SOLAGADAS

Ilustración de P. J. Lynch na obra The haunted lake (2018)

 

Ben sabido é que un dos temas máis férteis e omnipresentes da mitoloxía galega (e un dos nosos preferidos, temos de recoñecer) é o das cidades solagadas, engolidas por lagos, lagoas ou polo mesmísimo mar embravecido nunha soa noite de tempestade. Un tema, ademais, que inzou especialmente por toda a beira atlántica europea, pois conéctanos co imaxinario de territorios como a Bretaña, Irlanda ou Gales. De todos os xeitos, atreveríamonos a dicer que o grau de conservación deste folclore no noso país é sensibelmente maior ao dos nosos viciños de alén Estaca de Bares. Polo menos en termos cuantitativos. De facto, por aí fóra fican bastante chocados cando lles mostramos mapas como o elaborado hai uns anos pola cooperativa MAOS, que recolle todos aqueles lugares da Galiza (e sónchevos varias ducias deles!) nos cales existe ou foi rexistada nalgún momento tradición oral relativa a cidades somerxidas. Se aínda non o coñecedes, podedes darlle unha vista de ollos aquí mesmo, pois vale moito a pena.

Sen entrarmos nas diversas interpretacións de que este tema foi obxecto (hainas para case todos os gostos, como suporedes), no caso galego existen, para alén das variantes observábeis entre os diferentes relatos, certos motivos que se repeten en moitos deles, até tornárense pouco menos que en tópicos recorrentes. O verniz cristián e moralizante que supón a intervención de Xesús Cristo ou dalgún dos seus santos como desencadeantes do cataclismo, cun intuito claramente punitivo, é un deles. Mais tamén os vestixios sonoros que costuman deixar esas malfadadas cidades na actualidade, como as badaladas dos seus sinos, o canto dos seus galos ou o bruar dos seus bois, que se deixan ouvir en datas tan asinaladas coma o San Xoán. E aquí, a estas sobrevivencias, é que queríamos chegar...

Non descobrimos nada cando dicemos que unha das pezas máis coñecidas deste ciclo mitolóxico acuático (nen que sexa pola súa conexión co imaxinario xacobeu) é o da destrución da cidade de Duio, cuxo nome aínda se mantén no de varias freguesías do concello de Fisterra. Alí se erguía a antiga cidade de Dugium, covil de idólatras e devasos, que foi sepultada nas augas da praia da Lagosteira polo mesmísimo Santiago Apóstolo, ao berro de "Que Deus vos convirta, xa que nós non podemos". Unha primeira prática que o Zebedeu realizaba neste traballiño de solagar cidades, pois outro tanto faría máis tarde coa de Corrubedo, segundo a etimoloxía popular que explica a orixe de tal topónimo... Mais iso xa é fariña para outra peneira. O caso é que en Dugium, como costume, tamén houbo sobreviventes. Por un lado, os bois dun viciño chamado ou alcumado Gures, que, fuxindo do alagamento, se internaron no mar, ficando petrificados e converténdose destarte en senllos illeus aínda hoxe denominados "Bois de Gures". Mais outras versións falan tamén de que unha muller safou da catástrofe. E fíxoo dunha maneira peculiar, aínda que, se o pensarmos ben, bastante lóxica nesas circunstancias: converténdose en serea, e sendo coñecida a partir daquel momento como a Serea de Fisterra.

Foi esta reviravolta do relato fisterrán que nos trouxo á memoria algúns paralelismos evidentes con outras narrativas sobre cidades somerxidas claramente emparentadas coas nosas. Para xa, un dos máis coñecidos e citados na literatura sobre este tema: o solagamento da cidade de Ys, na rexión armoricana da Cornualla (ou Kernev, en bretón). Tamén neste caso sobreviveu unha muller: Dahud (tamén chamada Dahut ou Ahès), filla de Gradlon, o soberano da tal cidade, e que após o desaparecimento da mesma remaneceu convertida nunha serea ou mari-morgan. Neste caso, porén, e de xeito coerente coa ideoloxía cristá que parasitou o mito xenuíno, Dahud é unha ondina terríbel e vingativa, pois disque provoca naufraxios e afunde barcos na baía de Douarnenez, o antigo emprazamento da cidade somerxida. Sexa como for, a catástrofe de Ys galvanizou ao longo dos séculos a imaxinación de poetas, pintores, músicos e até debuxantes de banda deseñada. Basta dicer que até deu título á peza con que Alan Stivell abriu o seu célebre traballo Renaissance de la harpe celtique, un dos fitos fundacionais da música celta contemporánea, que podedes ouvir aquí mesmo.

Se continuarmos a nosa viaxe aínda máis para norte chegaremos a un outro local intimamente vinculado a este tipo de lendas, mais desta volta xa en territorio irlandés, e máis en concreto no Ulster: estamos a falar do lago Neagh ou Loch nEachach, a só 30 quilómetros de Belfast. A orixe desta gran masa de auga doce (o lago Neagh é, en termos de superficie, o maior das Illas Británicas) foi atribuída desde época antiga ao desbordamento dun pozo máxico que acabou por alagar toda a comarca. Xa o clérigo Xeraldo de Gales, na súa Topographia Hibernica (ca. 1188), explicaba esta lenda conectándoa cun dos seus temas predilectos nesta obra, como é a alegada querenza dos irlandeses polo pecaminoso costume do bestialismo. Máis unha vez, a inundación como punición. Mais o autor oferece aínda outro delicioso pormenor (o das torres das igrexas) que de novo nos relembra os equivalentes galegos do relato:

O territorio agora coberto polo lago estivo habitado desde tempos remotos por unha tribo dominada polo vicio, e moi especialmente afeccionada ao pecado do intercurso carnal con animais, máis incluso do que calquer outro pobo da Irlanda [...] Unha probábel confirmación deste suceso podemos achalo no feito de que os pescadores naquel lago observan claramente baixo as augas, cando o tempo está calmo, as torres das igrexas, as cales, conforme ao costume do país, son altas, esguías e arredondadas.

Mais, voltando para o tema que aquí nos ocupa, tamén no lago Neagh sobrevive unha muller, Lí Ban (filla do rei do Ulster), quen, após un ano a morar nunha casa baixo as augas, resolve (por vontade propria nunhas versións, previa invocación á deusa Danu noutras) transformarse en serea. Cómpre aínda engadir que, neste caso, os curmáns irlandeses foron un bocadiño máis lonxe, pois a serea, de alí a uns séculos, foi batizada por San Comgall de Bangor co nome de Muirgen (literalmente, 'a nascida do mar' ou, por outras palabras moito máis familiares para nós... Mariña) e até accedeu á condición de santa de pleno direito. Aínda hoxe, Santa Muirgen, a santa serea, é cultuada e venerada polos católicos da illa, que lle arranxaron un oco no seu santoral no día 27 de xaneiro.

Santa Muirgen do Lago Neagh (deseño de RabbitRoomArts)

Aquí na Galiza, entretanto, temos tamén unha Muirgen, ou digamos entón unha Mariña. Ou, séndomos aínda máis exactos, a nosa Mariña, a diferenza da súa homónima irlandesa, desdobrouse nunha santa e nunha serea. Probabelmente nada teñan a ver unha coa outra, para alén da homonimia, mais non deixa de ser curioso que a lenda haxiográfica de Santa Mariña (que a vincula á xeografía mítico-relixiosa da freguesía de Augas Santas, en Allariz) apresente, nalgunhas versións, unha variante que a conecta inesperadamente co imaxinario das cidades somerxidas. Tal acontece, por exemplo, na historia sobre a cidade solagada de Trentinán, no cume do monte Seixo, o monte sagrado da Terra de Montes. Velaquí a versión dispoñíbel no portal Galicia Encantada, que ficamos a coñecer grazas á amiga Lidia Mariño:

No solombo do monte Seixo, na cunca de Xestido, os romanos fundaron hai dous mil anos a vila de Trentinán, a Sodoma de Terra Montium. Neste niño do pecado e da depravación naceu Mariña, nena que axiña sobrancearía pola súa virtude. Cando moza de quince anos viuse pretendida polo Prefecto Olibrio. Mariña negouse a satisfacer os desexos do romano polo que foi sometida a martirio. O cru tormento concluíu coa súa decapitación. A cabeza de Mariña, desprendida do seu corpo, bicou o chan por tres veces e alí, onde aloumiñaron os seus beizos, gurgullou súpeto un illó de auga clara: eis as Laghoas de Xestido. A poza meirande asolagou a cidade de Trentinán afogando os seus habitantes. Malia isto, nos días neboentos, nas noites escuras, moitos son os que afirman ter escoitado as campás da vila alagada tocar a defunto.

 

Para alén da Mariña santa (a nosa santa nacional, se tivésemos algo así...) contamos tamén coa Mariña serea, que non gañou o honor de ser elevada aos altares, mais si o privilexio de ser recoñecida como a devanceira mítica dunha das grandes liñaxes nobiliárquicas da Galiza medieval: os Mariños. A lenda heráldica, que bebe a feito dos vellos temas melusínicos, cóntanos como o conde don Froiaz deparou cunha serea nunha praia calquer da Barbanza. Levouna para o seu castelo e batizouna, por razóns obvias, co nome de Mariña, casando con ela logo a seguir. Dalí a uns meses o casal foi abenzoado cun fillo, mais a serea, que era muda, nen sequer podía falar con el nen dedicarlle as agarimosas palabras con que toda nai gosta de confortar as súas crianzas. A situación chega a tal ponto que, na noite de San Xoán, o conde Froiaz arrinca o cativo dos brazos da nai e amaga con atiralo ás labaradas dunha cacharela. É nese momento cando Mariña, arrepiada, realiza tal esforzo por berrar que da súa gorxa sae disparado un anaco de carne, e a partir daquel día puido falar sen problema. O fillo foi batizado co nome de Xoán, e todos os seus descendentes pasaron a portar o apelido "Mariño". Como saberedes, o brasón desta familia é recoñecíbel precisamente pola presenza da figura desta ondina ancestral, a mesma que, séculos depois, serviu de inspiración a un tal Castelao para deseñar o seu escudo alternativo da Galiza, aquel da fouce, a serea e o mote "Denantes mortos que escravos".

Escudo dos Mariños en Cambados / Fonte: Flickr

En fin, ficamos por aquí após este percurso polo triángulo máxico que conforman Duio, Ys e o lago Neagh, coas súas cidades malditas, coas súas inundacións comúns. Porque quen sabe se nesta noite de enésima cicloxénese non haberá algunha cidade nestas fisterras atlánticas de noso que acabe por sofrer (Deus non o queira!) idéntica sorte. E, aínda que así fose, temos a certeza de que sempre acabará por emerxir, cedo ou tarde, a eterna serea resiliente (Dahud, Muirgen, Mariña). E iso até nos consola unha miga...