OS FILLOS DE MARIÑA

Se falamos de mulleres mariñas e sagas familiares haberá que comezar (como non!) pola nosa lenda dos Mariños. Sobradamente coñecida e analizada, ben sei, mais o propósito deste artigo obrígame a contárvola máis unha vez, aínda que sexa de maneira sintética.

Nalgún lugar da beiramar galega, o conde Froia paseaba pola praia cando viu, deitada ao sol, unha fermosa muller. Aínda que esta tentou fuxir ao verse descuberta, o seu esforzo foi en van: os homes do conde atrapárona e levárona canda el ao castelo señorial. O aristócrata, dada a procedencia daquela dama, chamouna Mariña. Casou con ela e tiveron un fillo, Xoán, o primeiro da familia dos Mariños, que tomaron tal alcume pola súa acuática devanceira. Eis o motivo de que o seu brasón e o das súas ramas secundarias luza a tan icónica serea, que, como sabedes, acabou por ser reutilizada e resignificada por Castelao no seu deseño dunha bandeira nacional galega alternativa. O caso é que a coitada Dona Mariña era muda, circunstancia insoportábel para o conde. Un día, este tomou o fillo de ambos no colo e fixo o aceno de lanzalo a unha fogueira. A muller, horrorizada, pegou un berro, expulsando pola boca un anaco de carne. E desde aquel día falou con normalidade.

Ilustración de Javier Prado

O relato aparece recollido pola primeira vez no Livro de Linhagens de D. Pedro, Conde de Barcelos (1287-1354), elaborado nos comezos do séc. XIV. Mais iso non significa que a historia fose da exclusiva invención do fillo do rei D. Dinis. Nin moito menos. Na obra, D. Pedro identifica os primeiros descendentes daquel matrimonio extraordinario. O fillo é Xoán Froiaz Mariño, personaxe de existencia máis que probada, pois no tombo do mosteiro de Toxos Outos (Lousame) consérvanse varios documentos relativos á súa persoa, entre eles o seu testamento. Fillos de Xoán (netos, por tanto, de Dona Mariña) foron, tamén segundo o Conde de Barcelos, os trobadores Pero e Martim Anes Mariño, que desenvolveron a súa actividade profesional en pleno apoxeo da nosa lírica medieval.

Sepulcro de Ares Lopes Fandiño de Goiáns / Ilustración de X. A. García González-Ledo

O interesante do Livro de Linhagens é que se encadra nun período en que as familias nobres da Europa Occidental están moi interesadas en reforzar a súa lexitimidade, prestixio e pretensións fronte a outros poderes esóxenos. E para iso van manipular a raíz mesma da súa condición social: a xenealoxía. Por iso, os autores ao servizo desas casas, asumindo un rol eminentemente apoloxético, van inventarlles aos seus mecenas uns devanceiros ilustres, á altura da consideración en que estes se tiñan a si mesmos. Os grandes ciclos literarios na moda puñan ao seu dispor un magnífico catálogo de personaxes heroicos, moi axeitados para tal propósito. Porque a quen non lle prestaría descender de xente tan insigne como Roldán, Aquiles ou Lancelot du Lac? Lembremos, neste sentido, o que xa comentamos aquí sobre a casa dos Lago de Cedeira.

Mais a outra gran fonte de temas e arquetipos de que se nutren no fabrico deses relatos fundacionais é o propio imaxinario popular preexistente. E desas marxes culturais resgatan, precisamente, a figura da "muller sobrenatural" (a "moura", vaia) detentora e dadora da soberanía.

O esquema é tan antigo como recorrente: a muller feérica casa cun home da súa elección e promételle abundancia e descendencia en troca de respectar un determinado tabú. A dama, xaora, cumpre a súa parte do contrato, mais o home sempre acaba por incumprir a del e, cando o fai, a muller desaparece de vez. Mais fican na casa a riqueza e mais a ilustre proxenie, piares en que asentarán tanto a liñaxe como (sobre todo) o prestixio e lexitimidade desta, decorrentes desa alegada orixe sobrenatural. Un capital simbólico de primeira orde! É así que nace o "ciclo melusiniano", que toma o seu nome de Melusina, a muller-serpe da cal descendería a casa dos Lusignan segundo o Roman de Mélusine (se lestes a marabillosa Les compagnons du créspuscule saberedes de que falo), se ben tanto o tema como a súa explotación nos nobiliarios son, evidentemente, moi anteriores.

Fresco na igrexa de Santa Maria del Castello Mesocco (Suíza)

Ora ben, se vos fixades nos detalles, en realidade a historia de Dona Mariña non cumpre estritamente co canon melusiniano. Faltan elementos chave (o tabú), e a iniciativa e autonomía da anterga feérica desaparecen en favor dunha posesión violenta por parte do home (o rapto). Nese sentido, o relato alíñase máis ben coas estruturas das historias sobre matrimonios híbridos entre humanos e mulleres mariñas como as selkies que tanto proliferaron no folclore gaélico (con familias como os McPhee que reivindicaban para a súa liñaxe unha orixe dese tipo). Mesmo así, relatos puramente melusinianos témolos, segundo parece, na nosa tradición oral, como na lenda da Fonte da Ceza en Noceda (Folgoso do Courel), que podedes ler aquí.

O caso é que, nos finais da Idade Media, estes relatos fundacionais parecen estar xa amortizados. Por un lado, as mudanzas sociais fanlles perder parte importante da súa funcionalidade, e comezan a primarse narrativas máis "realistas" e a explotarse outras fontes de prestixio e lexitimidade. Asumamos tamén, todo hai que dicilo, que non casan ben coa ideoloxía cristiá. Matrimonios de homes con sereas, con damas de pés de cabra, con serpes...? Aquilo só podían ser eventos diabólicos, sacrílegos, e como tal debían ser extirpados dos vellos e ilustres nobiliarios. No mellor dos casos, perdida a noción de horizonte cultural orixinal de que se nutrían e que lles conferían sentido, estas historias pasan a ser consideradas simples exabruptos dunha fantasía desbocada. E o pudor aconsellaba esquecelas.

Ilustración de Barry Windsor Smith

Mais, mesmo así, algunhas son sometidas a un escrutinio digamos "racional", e non falta quen apele á súa veracidade ou, no mínimo, á súa verosimilitude. O caso dos Mariños é un exemplo diso. Por exemplo, na súa tradución para castelán do nobiliario de D. Pedro de Barcelos (acompañada da exéxese de varios dos relatos nel contidos), o poeta e historiador portugués Manuel de Faria e Sousa (1590-1649) critica que a lenda dos Mariños fose despachada como unha simple fantasía. Como el mesmo escrebe nesa obra: "No digo que todo lo que se dize es assi; mas digo que assi puede ser" (Faria e Sousa era portugués, xaora, mais por aseveracións coma esta podería pasar por un galego de xema). Claro, a mentalidade mudara. E na historia dos Mariños o anticuario portugués ve un caso bastante probábel de prácticas que non por abominábeis lle resultan menos verosímiles... Porque, recorrendo a noticias clásicas e contemporáneas que el xulga históricas, Faria homologa a lenda dos Mariños coa de familias xurdidas do intercurso carnal de humanos con animais (algúns míticos, outros tan reais como burros, cans, osos ou macacos...).

A súa tentativa de racionalización toca aínda outros compoñentes do relato: talvez Dona Mariña fose só unha muller de carne e óso que levase tal nome (por sinal, un xinecónimo ben frecuente na onomástica galego-portuguesa medieval), ou talvez recebese tal alcume polo simple e prosaico feito de viver á beira do mar. Séculos máis tarde, o polígrafo eonaviego Armando Cotarelo Valledor (1879-1950) aínda voltaría sobre estes e outros argumentos nunha monografía sobre os trobadores Pero e Martín Anes Mariño.

En calquer caso, o substrato mitolóxico subxacente ao relato fundacional ficara xa lonxe, moi lonxe. Expulsado de novo a aquelas marxes culturais das cales fora resgatado polos autores dos nobiliarios medievais.