GALIZA NAS "CHRONICLES OF ERI" (I): AS ETIMOLOXÍAS

Quizais o máis neutro que se poida dicir de Roger O'Connor (1762-1834) é que se tratou de todo un personaxe, sen dúbida. De fondas convicións nacionalistas (aínda que de familia protestante), a súa vida transcorreu entre a axitación política e relixiosa, os preitos familiares, os agobios económicos e o cultivo dunha personalidade, no mínimo, extravagante. Un exemplo é a propia imaxe que encabeza este artigo. Vedes a coroa sobre a que pousa a man? Non é casual: o noso amigo Roger, como reza o texto ao pé da ilustración orixinal, considerábase o único e verdadeiro "Ard Rí" (Rei Supremo) de Irlanda, ao terse por descendente e tocaio do último que ostentara tal distinción, Ruaidrí Ua Conchobair (anglicizado como Rory O'Connor). En fin, que se vos proe a curiosidade, tendes unha pormenorizada descrición da súa azarosa vida aquí mesmo.

O retrato de Roger O'Connor aparece ao inicio da que é, con toda seguridade, a súa obra máis coñecida, Chronicles of Eri, unha historia de Irlanda publicada en Londres en 1822. Aínda que o de "historia", se quixésemos ser honestos e rigorosos, habería que escribilo entre aspas (entre moitas aspas, certamente), porque, na verdade, o libro é máis ben e ante todo un extraordinario totum revolutum que faría palidecer as máis logradas ocorrencias do noso Benito Vicetto. O seu valor científico, por tanto, é practicamente nulo, e o propio autor acabou por asumir que se trataba, en boa medida, dun exercicio de invención persoal para o que se serviu, entre outros materiais e referentes, da tradición literaria das orixes escitas dos gaélicos (milesianos incluídos) e do fascinio polos fenicios que, de feito, emerxe con frecuencia na literatura nacionalista irlandesa deste período. De feito, a obra, utilizando o vello e eficaz recurso do "manuscrito achado", preséntasenos como a tradución e comentario duns textos inéditos redixidos en dialecto fenicio por un tal Eolus, que vivira 50 anos após Moisés.

Capa da obra Chronicles of Eri

Ao integrar o mito milesiano na obra, Galiza vai ter nela un peso sobranceiro. Estamos nunha altura en que o milesianismo (xa inequivocamente identificado coa nosa terra, após séculos de vacilación e hesitación ao respecto) aínda goza de creto nos ambientes ilustrados irlandeses, e impregna fondamente o imaxinario colectivo popular até niveis que podemos moi ben ilustrar con este excerto da The History of Ireland do célebre poeta (embora medíocre historiador) Thomas Moore (1797-1852):

Segundo Estrabo, foi principalmente desde Gades que os fenicios levaron a cabo as súas expedicións ás Illas Británicas; mais as tradicións dos irlandeses ollan cara a Galiza como o recuncho desde o cal os seus colonos navegaron, e vestixios da relación entre Irlanda e esa parte de España poden ser rastrexados desde o pasado remoto.

De feito, por afondar nisto, aínda en 1909, a viaxeira británica Annette Meakin (1867-1959), autora do clásico Galicia, the Switzerland of Spain, deixaba escrito estoutro delicioso testemuño sobre a pervivencia destas ideas inesperadamente vivas e operativas nas camadas populares, nunha época en que o mito xerador das mesmas comezaba a ser xa deconstruído polos historiadores irlandeses:

Tanto os irlandeses como os escoceses teñen tradicións segundo as cales as razas de Irlanda e Escocia descenden dos españois. Curiosamente, cando me estaba a preparar para partir cara a Galiza no 1907, atopei unha proba de que tales tradicións aínda están vivas no espírito dos irlandeses modernos. Tiña eu unha doncela irlandesa que me axudaba cos preparativos, e, cando soubo que Galiza era o destino da miña viaxe, comentou: "Ese é o país de onde procede a miña xente. Todos os irlandeses viñeron de España hai moito tempo". "Estás segura?", pregunteille. "Estou", respondeu, "ben segura. En Irlanda todo o mundo o sabe, mesmo os máis ignorantes.

Por tanto, non sorprende o máis mínimo que O'Connor se refira a Galiza na súa delirante obra, se ben si resulta máis rechamante o nivel de concreción e detalle con que o fai, como teremos oportunidade de comprobar. Noutra ocasión, nunha eventual segunda parte deste artigo, heivos falar das historias que o autor sitúa na nosa terra, mais hoxe, para abrirmos boca, voume centrar nun outro aspecto non menos interesante e peculiar.

E é que O'Connor, asumindo realmente o rol de editor crítico deses supostos manuscritos en dialecto fenicio, vai comentando a etimoloxía dos diferentes topónimos neles mencionados, nunha especie de índice onomástico no cal, evidentemente, aparecen diversos nomes galegos, tamén recollidos nun dos mapas elaborados para a obra:

Pormenor do mapa da Península Ibérica nas Chronicles of Eri

Esas etimoloxías infírense (ou, directamente, invéntanse) a partir do gaélico, claro está, pois a orixe dos topónimos correspondentes atribúeselles aos devanceiros dos irlandeses, que os foron creando no decurso da súa longa viaxe desde as estepes escíticas primixenias até o seu lar definitivo en Irlanda. Vexamos pois, se vos parece, algunhas desas explicacións referidas especificamente a Galiza, mais non sen antes alertar de que algunhas delas, curiosamente, non ficaron demasiado lonxe das que hoxe costuman ser aceptadas, con maior ou menor unanimidade, entre os investigadores especializados.

Para xa, O'Connor sinálanos que o país dos gaélicos limita a norte e oeste co océano Atlántico, a leste co Ebro e a nación dos "Buas-ce" (os vascos) e a sur polo río mediante o cal os gaélicos penetraron no país: o Douro. Por outras palabras, se trasladarmos esas coordenadas a un mapa non poderemos deixar de observar que O'Connor fai corresponder o país dos gaélicos coas fronteiras da antiga Gallaecia, a Galiza extensa. E prosegue aínda dicindo:

O río Duor [Douro], é dicir, 'a auga', por antonomasia. Este foi o límite entre Eisfeine [España] e a nación de Gaelag [Galiza], que significa 'as posesións dos gaélicos', que se autodenominaban "Gaal", é dicir, 'tribo' ou 'parentela' por excelencia.

Cómpre recoñecermos o acerto do autor na etimoloxía dada ao río Douro, que efectivamente parece proceder do proto-celta *dubros 'agua', como o noso Dubra ou o Dover inglés (galeguizado como Dovra na nosa documentación medieval). E aínda deberemos concederlle outro punto máis que merecido por esa distinción xeográfica e étnica (visíbel tamén no mapa anterior) entre Galiza e España, de reminiscencias alto-medievais e sobre a que escuso insistir por ser de coñecemento común (e frecuentemente traída á tona nas liortas historiográficas á volta do reino medieval galego).

Aínda sobre esa vertente meridional da antiga Gallaecia nucleada en torno á foz do Douro, O'Connor indícanos:

Regresando ao océano, na mesma desembocadura do Duor [Douro] érguese unha cidade chamada hoxe Portugal [Porto], nome que denota a súa antigüidade: Bort-i-gael, 'o porto dos Gaal', ao norte do cal está o río Minius [Miño], de Min 'xentil, suave, plácido'.

Non por esperábel resulta menos estrambótica esta etimoloxía para Portugal, un topónimo para o cal os etimoloxistas medievais xa propuxeran outras guiadas (como de costume) por elocuentes homofonías, desde o "porto dos galeses" de Afonso X na súa Crónica Geral até o "porto de Gatelo" (en referencia a Gatelo, é dicir, o Goídel Glas das crónicas gaélicas) que se recolle noutras fontes. De todos os xeitos, xusto é recoñecer que a audacia desa proposta etimolóxica para Portugal se ve contrapesada pola intuición que mostra O'Connor á hora de falar do río Miño, pois a explicación invocada para o nome do noso río nacional coincide, en esencia, coa proposta por algúns dos nosos máis insignes e rigorosos toponimistas en épocas recentes: o proto-celta *mino 'suave'.

Continúa O'Connor o seu périplo toponímico en dirección norte, que reproduzo xa na íntegra e sen comentario ningún pola miña parte:

No noroeste de Gaelag [Galiza] está o promontorio Nerio, é dicir, Eir-im, 'a altura de Er', tamén chamado Artabrum, é dicir, Ard-Ib-eir 'o promontorio de Iber'. Máis a norte está Corrunna [Coruña], é dicir, Ce-rinn-e 'o cabo da terra'. Aínda a norte está Ferrol, é dicir, Fir-ol 'os homes famosos', ou, el e como se describe nas Crónicas, «onde se asentaron anciáns de renome». No extremo setentrional está Cabo Ortegal, é dicir, Ccab Ard-i-gael 'o cumio do promontorio do país dos Gaal'. Todos estes promontorios, cabos e elevacións foron chamados co nome xenérico de Brigantia, é dicir, Breo-ccean 'os promontorios do lume', como será amplamente explicado e ilustrado ao tratar sobre Britania. Hai tamén un río que desauga no mar Cantábrico, e cuxo curso divide as modernas provincias de Galiza e Asturias, e chámase Miranda [Eo], é dicir, Mir-aunda 'o río que divide en dúas partes', unha palabra claramente descritiva do que representa.

Interesante como O'Connor non reduce Brigantia a unha cidade, como era recorrente, senón que entende ese topónimo central na peculiar xeografía mítica galaico-irlandesa como unha denominación xenérica para toda a orla costeira do noroeste da Galiza, e, segundo el, estreitamente relacionada (como veremos no seu momento) coa presenza e intereses dos comerciantes fenicios nas nosas costas.

En fin, a enumeración continúa polo resto da Península Ibérica e outras áreas adxacentes, mais fica claro ese papel preponderante dado a Galiza, a súa xeografía e a súa toponimia (interpretada dun xeito singular) no conxunto deste extravagante relato fundacional despregado por O'Connor na súa obra sobre o que nos habemos debruzar outro pouco nunha segunda parte deste artigo.