"O MES DE SANTOS NOS POBOS CELTAS": UN TEXTO DE OTERO PEDRAYO

Abrímoslle a porta a novembro, ese "bendito mes que comeza con Santos e termina con San Andrés" (como ben reza o ditado popular), e canda el entra, coma unha enxurrada gris e dourada, o tempo dos defuntos. Lonxe de querer entrar en polémicas xa resesas sobre Samhain, Samaín, Halloween, cabazas e demais tópicos que puntualmente (e para xúbilo dos máis belixerantes) ateigan as redes nestas datas, hoxe gustaríame tan só partillar convosco algúns excertos particularmente potentes dun fermoso artigo que Otero Pedrayo publicou na revista Nós (nº 36, 15/12/1926) baixo o título "O mes de Santos nos pobos celtas". Nel, o patriarca de Trasalba mergulla no riquísimo corpus de tradicións relativas á morte, aos defuntos e aos entes sobrenaturais que se documentan (e, en non poucos casos, aínda se ven e se practican) nos territorios desa Celtia bicada polas ondas do Atlántico. Imos ver que nos conta (e, se vos parece, con esta marabilla como banda sonora para a lectura):

A raza saudosa dos Fisterres atrántecos adica un mesiño inteiro â lembranza dos difuntos. O tempo do murchar das follas, do erguerse xigante da voce do mar, tudo un mundo d'almas volve á terra nai como unha néboa pecha d'espritos.

O percurso comeza, como non podía ser doutro xeito, pola Bretaña, e co máis temíbel personaxe que percorre as corredoiras do nocturno país armoricano: o Ankou. Así fala don Ramón deste espectro que, na súa representación máis icónica, conecta entre outros co noso menos coñecido Carro da Morte galego e co Cóiste bothar irlandés, este último a miúdo conducido polo Dúlahán ou xinete sen cabeza (como nesta narración dramatizada que podedes ouvir aquí) ou incluso pola mesmísima Bean Sídhe (como no engrazado e entrañábel filme Darby O'Gill and the little people, de 1959). Mais deixémonos de digresións hibernófilas e atendamos ao que di don Ramón:

[M]ais xeneralmente vai viaxando n-un carricoche feito de táboas de cadaleito. Ten figura d'esquelete con grande chapeu, e ollos alomeados pol-o lume de cirios do inferno que van esculcando a dereita e isquerda os que teñen que morrer.  O 31 d'outono enténdese o temeroso coche por todo-los camiños; ô entendelo, as xentes vanse ôs osarios dos cimiterios, onde fan vellos prantos e invocacións. Mais non hastra moi entrada a noite, pois dende certa hora as caliveras falan antre elas, e non convén escoitalas. A xente volta âs casas, fai ladaiñas e recibe a unhas mulleres, "padricadoras dos mortos", que fan gabanzas dos derradeiros difuntos da familia.

Falando da Bretaña e da súa fondísima cultura da morte, non podía faltar a mención a eses santuarios tan estreitamente conectados co noso Santo André de Teixido, como o de Santa Ana de Alré, do cal xa vos temos falado aquí:

Tudo bô bretón debe ir a Santa Ana de Auray, Loc-Ronan ou Saint Jelvestre (sic) ar-Pirhan. Como no San Andrés de Teixido, o que non vai de vivo vai de morto, si non manda un pelengrino en procuración.

O pardon de Santa Anne de Alré nun postal dos comezos do séc. XX

A noite armoricana está neste tempo poboada por espíritos e pantasmas tan arrepiantes como familiares para o lector galego informado (como as lavandeiras, protagonistas deste artigo), e don Ramón dá boa conta deles, de maneira breve mais tremendamente evocadora:

Tudo o mes dos difuntos, as apariciós son constantes. Tudos voltan  As Kanerez-noz (lavandeiras da noite) rematan as coladas dos sudarios. O Pilour-lann anda na tempestade e ven chamar co seu mallo nos piñós de madeira das vellas casas. Bailan os enanos Kornando-netz, os trasnos, Goulpiquets e Korrigans. O Buguel-noz (rapaz da noite) ten unha grande cabeza e chora nas covas sombrizas. O Hopper-noz (chillador da noite) salaya, tolo, na lonxanía. A xente pasa este mes (o Miniz-Du) chea de pavor acochada nas práuticas tradicionás. As mulleres apenas barren as casas por non tocar ôs espritos ou a virxen, que tamén anda precurando as casas das almas boas.

A continuación, é a vez de Irlanda, país particularmente pródigo en costumes vinculados á noite de 31 de outubro, algúns dos cales resgata para nosoutros o autor nesta viaxe literaria:

Na Irlanda, â festa dos mortos superponse simpremente â antiga de "Saimhain" (sic), na que os mortos deixan a cova pra banquetexar coas fadas e beberen o "viño do esquecemento" en copas encantadas. As fadas son descendentes dos anxes maldecidos. O Ankou bretón é eiqui o Labraid, rei dos guerreiros mortos. O vento está feito d'almas que cruzan. En Dublin, soilo voltan as almas da familia que veñen sentarse na mesa do té, e soilo son vistas pol-os que van morrer no ano [...] Hastra nos espiños hai centos de almas.

Mais os defuntos tórnanse inusualmente agresivos e selvaxes cando don Ramón toca as terras galesas:

No País de Gales, o mes do[s] Santos é sombrizo e feroz: un ensaio de Xuicio derradeiro. Acendense fogos pra guiar as almas e fanse loitas terribres en redor d'eles. Hai apariciós de esqueletes, o deño vestido de frade celebra unha misa ô rivés nas eirexas arruinadas, chamando pol-os que deben morrer. Vense bestas temerosas, lumes fuxitivos e xurden frores xigantes que firen como lostregos.

Escocia, malia o seu severo semblante presbiteriano e pouco dado a transixir con crenzas e tradicións coma estas, non vai ficar á marxe deste périplo. E faino, ademais, achegando rituais tan extravagantes e extremos como o dos sin eaters, que en absoluto desentoarían nun bon velorio galego dos de outrora, e que de feito non deixa de gardar certa relación con prácticas ben coñecidas entre nosoutros neste tempo de Defuntos (por exemplo, a idea de que cada castaña que se come no magosto é unha ánima que se libera do Purgatorio):

Na Escocia, o morto mais recente debe montar a guarda na porta do campo-santo hastra o ano que ven. Nos Highlands, os espeutros fan parodias d'enterros. O mais notabre son os "xantares amargos": cando morre un pecador, os parentes buscan un "comedor" pra pecados, que come un xantar cheo d'encantaciós máxicas sobre o morto como táboa. Toma sal, auga e pan, prometendo cargarse co-as faltas do difunto. Si lle ten odio, pode convertir as olas n-un fato de demos que persiguen ô probe morto hastra a fin do mundo.

Ilustración de Peter Roberts (1815)

Non podían faltar os curmáns menos coñecidos da familia céltica, a Illa de Man e a Cornualla británica. É neste punto onde emerxe un aspecto que, a pesar de non ter aparecido aínda no resto do artigo, constitúe sen dúbida unha das facetas máis características da noite de Halloween na súa versión máis tradicional: a dos rituais de adiviñación, que en Galiza, por exemplo, quizais asociamos máis (aínda que non exclusivamente) a outras noites liminais como a de San Xoán:

En Cornuall prautícase a interrogación dos siños. N-un vaso, bótanse tantas follas de hedra como persoas se desexa sabel-a sorte; ponse na lareira ás doce da noite de Difuntos e vaise mirar ôs poucos dias: as que se voltan negras din morte nos quince dias; as roxas, morte tráxica. Si un mineiro ve unha mau d'esquelete levando lus, sair da parede da casa, pódese preparar pra morrer. Na illa de Man, bótase cinza arredor na chemineia. Si á mañá hai rastros de pisadas car'a porta, é siñal de que un da casa morre dinantes de Natal.