Para os interesados no folclore e na cultura popular dos países ditos "celtas" en xeral, e da Irlanda en particular, a banshee non precisa de presentacións: é o espírito feminino que agoira o inminente pasamento dunha persoa da familia, matiz este de singular relevancia, xa que a banshee sempre aparece asociada a unha familia, clan ou liñaxe en particular. Son, polo xeral, liñaxes de gaélico avoengo, mais xa teño lido de familias de planters chegadas de Inglaterra da man do infame Cromwell que acabaron por ter a súa propia banshee, nun exemplo do carácter absorbente e integrador da cultura tradicional irlandesa (se vistes e comprendestes o marabilloso filme Wolfwalkers, do Tomm Moore, entenderedes de que vos falo).
A etimoloxía da palabra (bean sídhe ou bean sí) é moi interesante. Pode ser interpretada de dúas maneiras: simplemente como "a muller do Alén" ou, dando unha pequena volta para chegarmos ao mesmo sitio, "a muller dos túmulos ou das mámoas". E é que, na verdade, non se trata de interpretacións excluíntes, senón complementarias ou inclusive equivalentes, xa que na área cultural en cuestión (dentro da que estamos incluídos) os ancestrais túmulos megalíticos constitúen accesos naturais ao mundo dos defuntos, dos devanceiros e, por extensión, dos deuses.
 |
| Fotografía de Anthony Foster |
Adóitase dicir que o antecedente máis claro da bean sí na mitoloxía irlandesa non é outra cá furibunda deusa Morrígan, a grande raíña (tal e como o seu propio nome proclama: mór 'grande' e rígan 'raíña') encargada de conducir as almas dos mortos na batalla aos bretemosos eidos do Alén. De feito, resulta curioso que en certas áreas de Irlanda, a bean sí sexa aínda coñecida como Badhbh, denominación que parece proceder dun dos nomes da Morrígan, estreitamente vinculado co corvo ou choia que acompañaba a deusa nos campos de batalla.
Porén, en termos (digámolo así) históricos, talvez a bean sí máis antiga de que se teña constancia, asociada á liñaxe dos Ó Briain, sexa Aibhill, o ente feérico que no ano do Señor de 1014 lle anunciou a morte ao mesmísimo rei Brian Bóruma (o auto-proclamado Imperator Scotorum) na véspera da batalla de Cluain Tarbh. E fíxoo aparecéndoselle de noite a lavar as roupas ensanguentadas dos seus guerreiros, sinal que o rei soubo moi ben entender. Gañaría a batalla, madia leva, mais en troca de perder a vida. Unha escena idéntica á que, voltando de novo aos ciclos mitolóxicos irlandeses, protagonizan o heroe ulate Cú Chulainn e a xa mencionada deusa Morrígan. E velaquí a primeira conexión evidente entre a bean sí e o noso folclore, porque aposto a trabe de ouro das Penas de Rodas a que se vos acaban de vir á cabeza as nosas lavandeiras galego-portuguesas, das cales xa temos falado (ben como do resto das súas curmás atlánticas, e incluso algunha mediterránea) nun artigo anterior que podedes ler aquí. A bean sí e as lavandeiras, certamente, pertencen á mesma xenealoxía. Por iso non debe sorprendernos que, na secuencia da estrea do filme The Banshees of Inisherin (Martin McDonagh, 2022), Manuel Gago propuxese como posíbel tradución do título para galego As lavandeiras de Inisherin. Cádralle ben.
De todos os xeitos, falarmos da bean sí é falarmos do seu atributo máis característico e máis recorrente nos diferentes relatos en torno á súa figura: estoume a referir ao seu arrepiante alarido (gol), estarrecedor e inequívoco aviso de morte que xea o sangue nas veas e que se ten relacionado, desde o ponto de vista formal, cos laios ritualizados que as keeners (do irlandés caoineadh 'lamento'), é dicir, as choronas da tradición irlandesa, emiten no decurso dos velorios. Nalgúns textos fálase dun laio pouco menos ca animal, imposíbel de ser articulado ou imitado por un aparello fonador humano, e cuxa fonte ou procedencia exacta ninguén é quen de identificar.
 |
| Debuxo dunha keener en Ireland, its scenerey and character (1850) |
Este pormenor lembrounos certos personaxes ou motivos do noso folclore, no cal os agoiros de morte tamén viaxan con frecuencia codificados en arrepiantes berros ou inexplicábeis combinacións sonoras. Velaí, por exemplo, a etérea raposa de morrazos ou a non menos etérea avelaiona ou paxaro da morte, un paxaro (se é que se trata realmente dun paxaro...) invisíbel cuxo laio nas inmediacións dunha casa chama pola alma dun integrante da familia. É curioso que tal criatura (se é que se trata realmente dunha criatura...) receba tamén o nome de paxaro cadaleito, pois conta cun personaxe xémeo na tradición galesa coñecido co elocuente nome de aderyn y corff (palabra por palabra, "o paxaro cadáver"), que senta á porta ou á xanela dunha persoa moribunda e chama por ela ao grito de "Dewch! Dewch!" (é dicir, "Ven! Ven!").
Voltando á bean sí, outro aspecto no que cómpre deterse un momento é na súa iconografía ou, cando menos, na representación da bean sí que acabou por prevalecer e canonizarse no imaxinario colectivo. Como sabedes, adoita ser representada como unha muller vella, desleixada, de aspecto certamente intimidante, asimilábel visualmente a unha bruxa. Mais sabemos que nin sempre foi así. De feito, esta imaxe só comeza a se xeneralizar a partir do século XVII, curiosamente de maneira paralela ao declinio dos clans gaélicos fronte á cada vez maior presión inglesa, como se o status da bean sí sofrese unha degradación homologábel á da propia cultura que a xerara. Mais, antes diso, a bean sí era descrita (e de feito aínda o é nalgunhas áreas da illa) como unha rapariga loira e fermosa, vestida de branco, que para un observador galego resultaría difícil de distinguir dunha moura. Por se a analoxía entre ambos os seres fose pouco evidente, direivos aínda que a bean sí costumaba aparecer penteando os cabelos, nun aceno que xa se ten relacionado tamén coas mostras de dor escenificadas nos velorios, mais que talvez teña máis a ver cos atributos e comportamentos comúns a todos estes antiquísimos seres feéricos femininos que habitan nos túmulos.
 |
| Ilustración de Eva Merlán |
De feito, se o pente de ouro das mouras é un motivo moi produtivo no folclore galego, tamén o é o pente da bean sí na tradición irlandesa. Encontralo (para canto máis roubarllo, se alguén é tan temerario como para se arriscar a facer tal) e ficar con el é unha das peores cousas que che podería acontecer nesta vida. Porque, cando a bean sí o souber, acudirá onda ti e armará barullo todas as noites até que llo devolvas. Nosoutros temos relatos similares, como aquel que nos conta dun pescador que viu un encanto a pentear o cabelo nun burato da praia da Bailieira (Xove) e, aproveitando que o encanto se agochou del ao sentir os seus pasos, levou os pentes de ouro para a casa. Desde aquel día, o encanto presentábaselle todas as noites no exterior da vivenda e petaba insistentemente nas portas mentres berraba: "Dáme os pentes, ho! Dáme os pentes, que son meus!". Tan farto acabou o pescador daquel rebumbio nocturno que resolveu deixar os pentes onde os atopara, e o encanto, obviamente, deixouno en paz. Tivo sorte, o paisano, porque se fose a bean sí a propietaria dos pentes, talvez as represalias terían sido ben maiores. E é que en Irlanda cóntase a variante de que a persoa que ficou co pente tenllo que devolver á súa propietaria a través dunha xanela, colléndoo cunhas pinzas de ferro. Cando introduce de novo as pinzas na casa, estas están completamente destrozadas. Un aviso do que lle tería acontecido ao seu brazo se non chegase a tomar tal precaución ritual. E, engado eu, do que ben merecía que lle acontecese por andar a incomodar os seres do Alén.
En fin, coa bean sí acontece o mesmo que con moitos santos da tradición irlandesa: podemos reconstruír as súas características e comportamentos simplemente recorrendo aos paralelos galegos que temos ao noso dispor. Iso, sen dúbida, dálle unha pátina de familiaridade que presta e agrada, mais que non nos eximirá de sentir o arreguizo ritual cando, chegado o momento, teñamos que escoitar o seu laio.
 |
| Imaxe de Runas Art |
Sem comentários:
Enviar um comentário