domingo, 19 de outubro de 2025

ELEXÍA INTERCÉLTICA POR SIR JOHN MOORE


Malia que a súa presenza (e morte) na nosa terra foi pouco menos que tanxencial e fortuíta, xusto é recoñecer que o xeneral John Moore acabou por se facer un oco máis que significativo no noso imaxinario. Xa temos explicado aquí  como a batalla de Elviña (para nosoutros) ou da Coruña (para o mundo anglosaxón) acabou por se perpetuar, por carreiros revirados daqueles que tanto presta transitar, tanto na toponimia da Escocia gaélica como no sobrenome familiar dun dos maiores poetas que aquelas terras deron no pasado século. Puxando ese fío, hoxe gustaríame falarvos doutra conexión "intercéltica" derivada daquel evento, desta volta moito máis focalizada na figura e a memoria do malfadado xeneral de Glasgow, mais sen abandonarmos en absoluto as comarcas da poesía decimonónica e os diálogos (tácitos ou explícitos) que nela podemos rastrexar.

 O motivo ben o suporedes: un personaxe elevado ao altares do heroísmo romántico como foi Sir John Moore non podía deixar de xerar emoción e atracción, especialmente entre os seus coterráneos. Aínda non hai moito deparei cun artigo de promoción turística sobre Galiza publicado por James Baker no Evening Standard londiniense, e reproducido en castelán en Galicia Nueva en 1910. Nel, entre os referentes históricos e culturais que invoca para espertar familiaridade e simpatía no lector inglés, Baker sinala a similitude con Irlanda, a historia de Xoán de Gante e, como non, a lembranza de John Moore:

Y cuán interesantes no son para el viajero inglés lugares como el puente del Burgo, los jardines donde yacen los restos de Sir John Moore y la casa en la que murió nuestro héroe.

Esa atracción, dito sexa de pasaxe, non deixou de xerar curiosas situacións, como a que experimentou en primeirísima persoa Henry J. G. Herbert, 3º Conde de Carnarvon, cando en 1837 recalou na Coruña no decurso da viaxe que o levou por terras portuguesas, galegas e vascas. Unha vez na cidade herculina, como non podía ser doutro xeito, Lord Carnarvon foi á procura do que para el e os seus compatriotas constituía un lugar dotado de poderoso e patriótico simbolismo. Transcribo literalmente o fragmento da súa obra Portugal and Galicia, with a review of the social and political state of the Basque Provinces (1837), na que relata o que a seguir aconteceu, porque vos aseguro que non ten desperdicio:

Preguntámoslle a un labrego que por alí pasaba se nos podería mostrar o lugar exacto onde fora morto Sir John Moore. "E logo non hei poder?", respondeu o paisano. "De feito, vin como era abatido e axudei a levalo fóra do campo de batalla". E, sinalando para o lugar en cuestión, continuou o seu camiño. Porén, non ficamos totalmente satisfeitos, e fixemos a mesma pregunta a outro labrego. "Como non hei saber", respondeu o noso segundo amigo, "se o xeneral morreu nos meus brazos!". E, dicindo isto, conduciunos a un outeiro no punto oposto a aquel que nos indicara o noso primeiro informante. Mais, atendendo ao que supoño que eran unhas vastas nocións sobre a incredulidade inglesa, xuntouse ao noso redor un grupo de paisanos, ningún dos cales parecía disposto a renunciar ao honor de ter recebido o xeneral caído, aínda que nin sequera dous deles fosen quen de concordar no lugar exacto onde tan celosa axuda fora subministrada. 

Neste excerto, narrado coa esperábel e sempre grata flegma británica, asistimos ao (des)encontro de dúas mentalidades ben diferentes, mais tamén a como un evento real e (na altura) relativamente recente comezaba a ser integrado na memoria popular e a transfigurarse en folclore. Daí as contradicións e xeografías difusas que o conde despacha con certa resignada condescendencia, cando, na verdade, Lord Carnarvon estaba a asistir ao vivo a un exemplo diso que se adoita chamar folklore-in-the-making. Eu imaxino aqueles labregos galegos xuntándose aquela mesma noite en redor do lume e facendo aquilo que W. B. Yeats contaba que facían os camponeses da súa Irlanda natal: contar cadaquén a súa versión dos feitos e chegar a un consenso sobre como a historia acontecera ou, máis ben, sobre como aquela historia debería ser contada a partir de entón. Mágoa que Lord Carnarvon xa non estaría alí para escoitala! 

aura de Sir John Moore, por tanto, converteuno tamén nun personaxe moi apetecíbel para a composición de elexías e panexíricos na súa memoria. E, de entre eses textos, hai dous que chegaron a atinxir a categoría de auténticos clásicos das súas respectivas tradicións literarias. Unha desas elexías é da autoría dun irlandés; a outra, como xa imaxinades a estas alturas, dunha galega. E delas imos falar brevemente.

O primeiro poema que mencionei é "The burial of Sir John Moore after Corunna", e non exaxero en absoluto ao definilo como un clásico da literatura en lingua inglesa, pois converteuse nun deses poemas que os cativos adoitan aprender a recitar de cor nas escolas do mundo anglófono. O texto foi composto en 1816 por Charles Wolfe (1791-1823), un reverendo irlandés natural de Cill Dara / Kildare cuxo apelido, se sodes uns enfermos da historia de Irlanda coma min, seguramente vos resultará familiar... 

Retrato de Charles Wolfe por I. I. Russell

E é que Charles Wolfe era parente próximo do mesmísimo Theobald Wolfe Tone (si, o que deu nome á mítica banda The WolfeTones), o revolucionario protestante (no sentido estrito que o termo ten en Irlanda, é dicir, fregués da Igrexa de Irlanda, por oposición aos católicos e aos dissenters ou presbiterianos) que ligou para sempre o seu nome ao dos United Irishmen e á revolta que estes protagonizaron en 1798, a maior en máis de 100 anos contra a autoridade británica sobre a illa. Porén, este levantamento (momento fundacional, en non poucos sentidos, do moderno republicanismo irlandés) sofreu a mesma sorte que tantos outros antes e despois del, e foi derrotado e reprimido cunha dureza que nada tivo que envexar á doutras insurreccións anteriores. Curiosamente, por unha desas ironías e reviravoltas da historia, un dos xenerais británicos destinados a Irlanda con ese propósito non foi outro que o mesmísimo John Moore...

Se me permitides un off topic de resonancias galegas, direivos tamén que, de entre o corpus folclórico xurdido a raíz da revolta dos United Irishmen, salienta moi especialmente a balada "The wearing of the green". A peza, que debido ao seu éxito coñeceu inúmeras versións ao longo do tempo (sendo esta quizais a máis popular), fai referencia á represión sofrida polos simpatizantes daquela insurrección, que adoptaran como cor representativa o verde (fronte ao laranxa que identificaba, e aínda identifica, os unionistas pro-británicos). Pois ben, século e medio despois, os membros da organización xuvenil nacionalista Ultreya, creada por Álvaro de las Casas, cantaban esa balada nos seus eventos e andainas polo país adiante. A canción, de feito, foi recollida polo propio Álvaro de las Casas no volume Os nosos cantos, co título de "Himno irlandés", tal e como podedes ver nesta imaxe:

Mais voltemos a Sir John Moore...

O poema de Charles Wolfe está posto na voz dun soldado que narra con épica crueza e solemnidade o enterramento furtivo, nocturno, sen honores, de John Moore no propio campo de batalla onde viñera encontrar a morte:

De noite e ás agochadas démoslle sepultura,

removendo a terra coas nosas espingardas.

Nunha das estrofas sobrevén o laio polo feito de o heroe ficar soterrado para sempre en terra allea, tan lonxe do seu bretemoso e amado lar escocés:

Pensamos que o inimigo e o estranxeiro

pisarían sobre a súa cabeza,

mentres nós nos afastamos entre as grandes ondas [...]

Nin unha liña gravamos, nin unha pedra lle eriximos:

deixámolo a soas coa súa gloria.

Sesenta anos máis tarde, a nosa Rosalía de Castro, fechando o círculo aberto por Wolfe, impugna o esquecemento que parecía profetizar o reverendo irlandés no seu poema. E faino, por suposto, compondo a súa propia elexía: "Na tumba do xeneral inglés John Moore", unha prodixiosa peza incluída na non menos prodixiosa Follas novas (1880), obra pola que debo recoñecer que sinto unha particular debilidade. Neste caso, o poema (e velaquí vén á tona máis un vínculo "intercéltico" avivado pola lembranza de Moore) foi dedicado pola autora de Padrón á súa amiga María Bertorini, galesa asentada en Galiza (o seu apelido de solteira era Jones), quen acabaría por ser a avoa de Camilo José Cela. De feito, talvez fose María Bertorini ela quen lle tivese dado a coñecer a Rosalía o texto referencial de Charles Wolfe, co cal a nosa autora (consciente ou inconscientemente) parece tecer un interesante diálogo, como veremos.

Retrato de Rosalía de Castro por Miguel Cuba

A primeira parte do texto rosaliano afonda, efectivamente, na idea da morte lonxe do lar e no pano de ausencia que o falecemento de Moore deita sobre os lugares en que desenvolveu a súa vida cotiá. Porén, na segunda parte o ton xa muda de vez: os versos tórnanse inesperadamente luminosos e vitalistas. Como se respondese ao temor do soldado do poema de Wolfe, Rosalía emite unha mensaxe tranquilizadora para aqueles que amaban e respectaban a Moore: ningún lugar mellor para descansar eternamente que aquel onde o facía o bravo xeneral de Glasgow, o coruñés xardín de San Carlos erguido en redor do seu túmulo:

¡Mais qué fermosa e sin igual morada

lle coup'en sort'os teus mortales restos!...

Quixera Dios que para ti non fora

nobr'estranxeiro, habitación allea!... [...]

E vos qu'ó amás, d'ó vos'honor celosos

fillos de Albion, permanecei tranquilos.

Terra fidalga é nosa terra, -tanto,

cal linda Dios á quixo dar- ben sabe

honra façer aquen merece honra

y honrado asi, cal mereceu, foi Moore.

Aos ollos de Rosalía, Moore repousa no locus amoenus, entre as follas das árbores e a proximidade do mar bravo, como nunha burbulla de vida. E os habitantes da terra en que morreu non o desprezan nin o ignoran, senón que o lembran e o respectan, o que constitúe unha oportunidade de louvar o pobo galego que Rosalía, obviamente, non vai desaproveitar:

Soyo n'está, no seu sepulcro; un puebro

c'ó seu respeto compasivo vela

po-lo estranxeiro á quen traidora morte 

fixo fincar lonxe d'os seus y á alleos

vir á pedir ó derradeir'asilo.

Que lonxe fican o sórdido campo de batalla, o enterramento apresurado e a ameaza inminente do inimigo que se retorcían angustiosamente nos versos de Charles Wolfe. Non sei se propositado ou non, mais resulta difícil non observar un certo diálogo ou incluso complementariedade entre os dous textos, o do reverendo protestante e o da poeta nacional de Galiza.

Por tanto, podemos moi ben dicir que Sir John Moore se converteu tamén nun bo ícone desas interaccións e conversas que, de cando en cando, estabelecen estas beiras atlánticas ás cales consagramos este blogue. E ás veces faino de maneira case críptica, ou só accesíbel para iniciados con moito tempo libre e especial facilidade para tecer sinapses. Reparade, por exemplo, neste cadriño da banda deseñada A retirada de Sir John Moore, de Pepe Carreiro (2002), con Moore empoleirado no alto da Torre de Hércules e "vendo" as brétemas de Londres... Unha escena que me lembrou aquilo que un crego de Ferrol lle dixera ao viaxeiro inglés John Milford en 1818: que desde o faro da Coruña, en días claros, daba para ver con absoluta nitidez a mesmísima Torre de Londres...

A retirada de Sir John Moore (Pepe Carreiro, 2002)



Sem comentários:

Enviar um comentário