1. O CURRACH DA MISARELA
Na súa visita ao eremitorio da Misarela, no actual concello da Pobra do
Caramiñal, o Padre Sarmiento (1695-1772) describiu deste xeito tan expresivo aquel lugar
afundido entre os barrancos da Serra da Barbanza:
San Juan de la Misarela es uno de los sitios más lóbregos, solos, escarpados y estrechos que se puede imaginar para ermitaños. Ha sido monasterio de benedictinos. Después se dio a franciscanos, pero no pudiendo subsistir allí, se fueron a fundar a la Puebla del Deán.
Mais o noso "preguntón insufríbel" non se limitou a rexistrar as duras condicións en que tiveron que subsistir aqueles ermitáns medievais, senón que recolleu tamén, de maneira sucinta e co seu característico e proverbial escepticismo ilustrado, algúns interesantes fragmentos do folclore vinculado ao lugar (o resaltado é meu):
Del río Barbanza [...] cuentan mil cosas, v.g.: que había allí un pozo sin fondo, en que se veían encantadores etc., y que con truenos se cegó del todo. A la orilla del río se ve una piedra que llaman el Barco, y dicen que en él vino San Juan y otras pataratas similares.
A tal pedra mencionada por Sarmiento aínda existe, embora a tradición máis difundida tenda a atribuírlla máis ben a San Mauro (ou San Amaro). Se cadra coñecedes a lenda: o santo en cuestión remontaba o río a bordo da súa barca de pedra, fuxindo dos mouros (léase, dos pagáns) que o perseguían para lle daren morte. Nese momento, a Providencia resolveu botarlle unha man ao coitado santo, e grandes pelouros comezaron a caer polo río abaixo, obstaculizando o avanzo dos perseguidores. De feito, o río en cuestión acabou por tomar o nome de "río Pedras" por causa deste feito prodixioso. Foi grazas a isto que San Mauro (ou San Amaro) deu chegado san e salvo á Misarela, onde fundou o xa mencionado eremitorio.
 |
| Ilustración de Miguel Robledo sobre as lendas do río Pedras |
O relato, que lembra outros como o de San Piran na Cornualla ou o de San Colmcille fuxindo dos pictos en Escocia, encaixa coma unha luva na gramática narrativa característica
do folclore sobre santos e barcos de pedra, un tema que tanto proliferou e tan
ben se conservou no ámbito irlandés, británico e, sobre todo, bretón. En Galiza
tamén inzou, claro, se ben de maneira quizais non tan exuberante, mais o
suficiente como para integrar o noso país nesa rede de tradicións haxiográficas
atlánticas. Voltarei sobre iso en breve, perdede coidado.
Pero no caso da Misarela hai máis... Anos atrás, Fernando Alonso Romero, o grande pioneiro na investigación destes temas en Galiza, achegouse á barca de San Mauro. Analizouna con vagar, mediuna minuciosamente e chegou a unha conclusión que só podo cualificar como abraiante: tanto a forma da pedra como as súas proporcións eran idénticas ás dos currach de dous remeiros utilizados desde tempos remotos polos pescadores das illas Aran, nos confíns occidentais da Irlanda. A similitude resulta doada de aprezar nesta ilustración realizada polo propio investigador coruñés:
 |
| Ilustración de Fernando Alonso Romero (Santos e barcos de pedra, 1994) |
Puxando aínda máis o fío, o autor formulou unha hipótese alucinante: tería sido aquela pedra manipulada por misionarios irlandeses para reforzaren un relato (o da navegación prodixiosa en embarcacións de pedra) que eles mesmos terían importado e difundido como apoio do seu programa evanxelizador? Isto, evidentemente, implica asumir a presenza de tales misionarios no noso país, algo en absoluto inverosímil, mais infelizmente aínda non documentado.
De feito, Alonso Romero vai un paso alén e aventura a idea de que, en verdade, o folclore das barcas de pedra en Galiza tería sido traído por relixiosos irlandeses ou bretóns, nese período de transición entre o que convencionalmente denominamos "Antigüidade Tardía" e "Alta Idade Media" durante o cal eses personaxes, a medio camiño entre a historia e a mitoloxía popular, estenderon a súa influencia por media Europa Occidental. Claro que o investigador coruñés só tivo en conta na súa análise catro desas historias, sen dúbida as máis populares aínda a día de hoxe: a de Santo André de Teixido, a da Virxe da Barca de Muxía, a do Apóstolo Santiago e a do propio San Mauro da Misarela, que consideraba os únicos exemplos existentes dese tema na nosa terra. Hoxe, porén, sabemos que estas narracións estiveron e están presentes en máis lugares de Galiza, aínda que, segundo parece, circunscritas á nosa costa setentrional e, en menor medida, á beira atlántica, un matiz xeográfico que incluso podería apontoar máis aínda esa hipótese da orixe esóxena destas historias. No mapa que podedes consultar aquí deime ao traballo de recompilar os relatos deste tipo dos que teño coñecemento no noso país, bastantes máis dos invocados por Alonso Romero, aínda que probabelmente bastantes menos dos que nalgún momento chegarían a existir e circular entre nosoutros.
 |
| O "mastro de pedra" de San Enéour (Bretaña) |
O certo é que non admiraría en absoluto que os misionarios irlandeses que se aventuraron polo continente europeo adiante (e até a mesmísima Islandia, da cal foron seguramente os seus primeiros poboadores) no seu labor evanxelizador tivesen vido a recalar tamén na Gallaecia. As fluídas relacións entre as igrexas hispana e irlandesa, a (re)activación de vellas redes comerciais, a evidencia do enclave britoniense, quizais tamén a atracción que para os evanxelizadores podían suscitar os procesos de "rebarbarización" que se estaban a producir... Son todos eles factores que, colocados en conxunto, parecen conferirlle un grao nada desprecíbel de verosimilitude a tal hipótese, e autorizan a traballar seriamente con ela. Ademais, a importación de estruturas narrativas procedentes das Illas Británicas e Irlanda non debeu ser en absoluto anecdótica: velaí o imramm de Trezenzonio (do cal xa temos falado aquí) ou incluso, segundo suxiren con non pouca perspicacia algúns autores, o propio ciclo xacobeo.
De feito, case cen quilómetros máis a norte do eremitorio da Misarela, entre
os cantís da Costa da Morte, existe outro emprazamento no cal a conexión entre
a presenza irlandesa (neste caso documentada) e o folclore atlántico parece
tamén moi verosímil. Estoume a referir, concretamente, a Corme. Mais, para
falarvos diso, vou comezar por onde cómpre: polo principio.
2. SANTOS E SERPES EN CORME
Sabido é que a tradición (a historia pon máis matices a isto) adxudica a San Patricio a cristianización de Irlanda, unha empresa na que o santo se aplicou con entusiasmo e sen reparar en milagres e prodixios de todo tipo, convenientemente recollidos, glosados e celebrados. Entre os máis persistentes no imaxinario e iconografía nacionais da illa está, evidentemente, o da expulsión das serpes, que o patrón baniu do país lanzándoas ao mar. Esta lenda, porén, é antiga e, antes de se lle atribuír definitivamente a San Patricio, xa tivera outros protagonistas. De feito, a primeira mención ao actual patrón de Irlanda erradicando as cobras é relativamente serodia, pois aparece na Topographia Hibernica, de Xeraldo de Gales (aka Giraldus Cambrensis), texto redixido por volta de 1188, en pleno proceso de despregamento do novo poder anglo-normando en Irlanda. Cómpre dicir, así e todo, que o autor se mostraba moi escéptico coa historia: segundo el, na verdade nunca en Irlanda houbera serpes (e hoxe sabemos que, efectivamente, é certo!), algo que el, como bo propagandista ao servizo das novas elites anglo-normandas que asumían un proxecto civilizador sobre un país alegadamente salvaxe, atribuía "ás propias deficiencias da illa" (sic).
 |
| San Patricio expulsando as serpes / Ilustración de Jim Fitzpatrick |
Se me permitides unha pequena digresión, é curioso que, malia teren deixado de reptar pola illa hai séculos, as serpes aínda aparezan de cando en vez no folclore irlandés como ctónicas gardadoras de tesouros, ao igual que acontece en Galiza (e en tantos outros lugares). Reparade, por exemplo, nesta breve noticia etnográfica recollida en Cill a' Lachtáin / Killaghton (condado de Gaillimh / Galway) nos anos 30 do pasado século, dispoñíbel no marabilloso web Dúchas e que doadamente pode relembrar estoutra historia galega:
Seica no cemiterio hai agochado un pote de ouro custodiado por unha serpe e que, nas noites de luar, a sombra do campanario apunta cara ao lugar onde se encontra.
Aínda gardan estas serpes irlandesas algunha outra conexión con historias e mitos que nos din respecto. Sen ir máis lonxe, de entre as tradicións derivadas do poderoso mito milesiano, existe unha curiosa lenda segundo a cal Gatelo (Goídel Glas), o príncipe ateniense que os eruditos escoceses e galegos converteron en rei de Galiza, Irlanda e Escocia, sofreu a mordedura dunha cobra durante a súa estadía no Exipto. Foi o propio Moisés quen, co seu báculo, curou a ferida de Gatelo, profetizando ademais que ningunha alimaña velenosa viviría xamais alí onde o príncipe e as súas xentes estabelecesen o seu fogar. Unha maneira como outra calquera de explicar a ausencia de serpes en Irlanda, claro. O curioso é que esta historia apócrifa (non a procuredes no Lebor Gabála Érenn, porque non a encontraredes) deu lugar a un brasón que, embora o seu escaso éxito e aceptación popular, chegou a figurar entre o catálogo de posíbeis bandeiras nacionais cando Irlanda, alí nos comezos do século XX, andaba á procura da súa autonomía. Podédela ver no extremo superior esquerdo da seguinte imaxe:
 |
| Bandeiras irlandeses no Irish Independent (1912) / John Crotty |
Voltemos ao tema que nos ocupa, que non é outro có dos santos que expulsan ofidios dos seus dominios. E fagámolo lembrando que relatos idénticos ao de San Patricio (metáfora da erradicación do paganismo?) danse en todo o vello Arco Atlántico: San Maudez fixo o propio en Enez Maudez (Bretaña), Santa Hild en terras da actual Nortumbría... e, en Galiza, o noso gran de area a esta peculiar corpus narrativo está protagonizado por San Adrián, que, conforme á lenda máis difundida, chegou por mar ás terras do actual Bergantiños para evanxelizala. Di a copla popular que "San Adrián é barqueiro, que leva o remo na man..." e iso deseguido nos dispara a imaxinación, sen dúbida. Sexa como for, temos ante nós máis un membro desa extensa nómina de santos e santas que chegan ao noso país por mar, con todo o que iso implica. O caso é que San Adrián encontra o país asolado pola proverbial praga de serpes. Petando co seu báculo no chan, obrígaas a se bateren en retirada e encérraas debaixo da Pedra da Serpe, en Gondomil (Corme), un dos monumentos máis coñecidos, fotografados e suxestivos da nosa xeografía mítica.
 |
| A Pedra da Serpe (Gondomil, Corme) / Autoría descoñecida |
Os paralelismos co relato de San Patricio non se esgotan aquí: ao noso San Adrián escapoulle viva unha cobra, mais el, dándolle alcance, pisouna co pé, ficando o animal petrificado de vez (e seica nas inmediacións do santuario dedicado ao santo en Malpica aínda se pode ver, coa maré baixa, a tal serpe de pedra). Pois ben, outro tanto lle aconteceu a San Patricio, se ben neste caso a serpe rebelde e fuxitiva obtivo acubillo no lago Derg, desde onde cometería maldades e atrocidades sen número contra os habitantes da rexión até que outro santo, anos máis tarde, foi quen de a vencer. Mais esa é outra historia!
Ben, esta estrutura común podería ser casual? Podería. Poderíase deber a un substrato cultural común, particularmente resistente no noso caso? Tamén, xaora. Agora ben, hai un detalle que me fai pensar en que a conexión talvez sexa maior e máis estreita do que se podería pensar. E é que a Pedra da Serpe de Corme encóntrase á carreiriña dun can da praia da Ermida. Fronte a este areal encontramos a illa da Estrela, onde, como o propio topónimo denota, existiu unha capela ou oratorio do cal aínda se conservan algúns restos.
 |
| A illa da Estrela (Corme) / Fonte: La Voz de Galicia |
Non menos curioso é que, segundo documentos do século XVI, a capela foi
construída por "un obispo yrlandes" (sic) que levou nela unha vida
eremítica e foi soterrado na propia illa após a súa morte. Houbo quen pensase
nalgún eclesiástico fuxido das persecucións político-relixiosas desatadas en
Irlanda nos séculos XVI e XVII, mais, persoalmente, non me ten moito sentido.
Aqueles relixiosos eran acollidos pola Igrexa galega, mantendo en moitos casos
a xerarquía e dignidade que traían canda eles (algúns, coma Thomas Walsh, arcebispo de Caiseal, mesmo gozando do privilexio de ser soterrado na Capela das Reliquias da
catedral compostelá), e levando, en xeral, unha vida relativamente desabafada.
En cambio, o carácter eminentemente eremítico e ascético atribuído polo texto a
ese personaxe asentado na illa da Estrela parece conectalo máis ben cun tempo e
un contexto moito máis antigos: os dos misionarios irlandeses que percorrían as
autoestradas do Atlántico propagando a súa particular versión do cristianismo,
e todo o aparato simbólico e iconográfico vinculado á mesma.
Recapitulando: tendo en conta o dito, terán sido eles, os misionarios irlandeses, os que, após asentárense neste humilde illote da Costa da Morte, introduciron o relato da expulsión das serpes, replicando un modelo narrativo que coñecían perfectamente e xerando así unha xeografía mítica homologábel á dos relatos que nel se basearon?
Certamente habería que pescudar máis (moito máis, de feito), mais o que
sabemos tanto do alucinante currach pétreo da Misarela como da
conexión irlandesa da illa da Estrela e o relato de San Adrián podería ser un
bo punto de partida para afondar nunha idea que, en principio, a ninguén
debería sorprender nin moito menos escandalizar: a integración activa dun territorio
como a vella Gallaecia nas mestas redes culturais e relixiosas que os
irlandeses, desde o seu luminoso reduto insular, conseguiron tecer naquela
Europa Atlántica dos séculos V e VI da nosa era.´
 |
| Ilustración do Rev. Denis O'Donoghue para a obra Brendan the Voyager (1893) |
Sem comentários:
Enviar um comentário