DE SANTOS E CIDADES ASOLAGADAS EN IRLANDA E GALIZA

O asolagamento da cidade de Duio / Ilustración de Fuco Pardo

Certa noite, unha muller chega co seu neno a unha vila e piden pousada. Os habitantes non só lles negan a debida hospitalidade, senón que se mostran especialmente hostís coa coitada señora e acaban por expulsala de mala maneira, a ela e mais ao fillo. Entón, o cativo maldí a vila e provoca tal terramoto que a sepulta de vez baixo as ondas do mar. Segundo outras versións, nai e fillo continúan o seu camiño, e cando o rapaz olla cara atrás, observa como as augas enguliran sen piedade a poboación que tan vilmente os desprezara e que con tanta cólera acababa de maldicir.

Dalí a un tempo, o capitán dun barco bota a áncora no punto en que se encontra a cidade asolagada. Cando a levanta, comproba estupefacto como o utensilio trae enganchado nel o tellado dunha das vivendas alí mergulladas. O paisaniño, supomos que un tanto asustado, abandona o lugar mais, mentres a embarcación se vai afastando, un home a cabalo emerxe do mar e perségueo, berrándolle, con actitude comprensiblemente airada, que teña máis coidado coa maldita áncora no futuro.

Con estes elementos e personaxes tan recorrentes (por non dicir arquetípicos), calquera podería pensar que acabamos de escoitar unha das tantísimas lendas sobre cidades asolagadas espalladas polos catro puntos cardeais do noso país, e que a miúdo resultan practicamente intercambiábeis entre si. Mais, na verdade, non estamos perante unha lenda de procedencia galega (ou se cadra si?).

Neste caso, a cidade afundida non é unha Valverde, unha Reirís ou unha Antioquía calquera, senón Cill Staifín, nas proximidades de Carraig an Chabhaltaigh/Carrigaholt, vila mariñeira situada no condado de An Clár/Clare (Irlanda), no esteiro do río Shannon. E a parella que apela sen éxito á inexistente hospitalidade dos seus habitantes non está formada, como poderiamos imaxinar, pola Virxe María e Xesús, senón pola nai de San Senán e mais o propio santo, que, aínda sendo unha tenra crianza, xa demostra neste relato o seu dominio da arte da vinganza exemplarizante, imprescindíbel nun bon santo celta. Incluso elementos aparentemente tan accesorios como o pormenor do tellado non deixa de nos lembrar aquilo que se contaba sobre o castro de Vilacaiz (O Saviñao), onde as casas soterradas dos mouros estaban tan próximas da superficie que, por veces, a rella do arado batía cos tellados. E os mouros, xaora, queixábanse berrando: "Veña, ho, cerra o arado! Non ares tan fondo, que me destellas a casa!". Digno de observar é o talante que mostran tanto o encanto irlandés como o mouro galego destes relatos, xa que nos consta que noutras ocasións non son tan comprensivos con aqueles mortais que (consciente ou inconscientemente) chegan a incomodalos.

Ilustración de Alan Lee

Esta historia non é a única do folclore irlandés que implementa o tema das cidades asolagadas (omnipresente en toda a Europa Atlántica, e non só) adecuándose a unha gramática narrativa tan fondamente familiar para nosoutros. Viaxemos un momento ao Ulster, onde se encontra o maior lago (en termos de superficie total) das Illas Británicas: o Loch nEathach, ou lago Neagh se preferirdes a versión anglizada do seu nome. Esta xigantesca masa de auga, como xa vimos noutra ocasión, é tamén o resultado dun terríbel alagamento provocado, como resulta habitual nas versións irlandesas deste tipo de relatos, por un pozo máxico que rebordou e acabou por alagar toda a contorna (non moi diferente foi o caso do noso Pozo Limideiro, nas terras do Xallas). Xa o clérigo Xeraldo de Gales (1146-1223), na súa Topographia Hibernica (ca. 1188), explicaba esta lenda conectándoa cun dos seus temas predilectos nesta obra eminentemente propagandística e de inspiración proto-imperialista: a alegada querenza dos irlandeses polo abominábel costume do bestialismo. Neste contexto, a inundación é interpretada como un castigo, como unha punición divina, correlato, xaora, da corrección moral e cultural que os novos amos anglo-normandos (para os que o clérigo traballaba) estaban lexitimados a exercer sobre a selvaxe e semi-pagá Irlanda que Xeraldo retrata na súa obra. Velaquí o excerto que nos interesa:

O territorio agora cuberto polo lago estivo habitado desde tempos remotos por unha tribo dominada polo vicio, e moi especialmente afeccionada ao pecado do intercurso carnal con animais, máis incluso que calquer outro pobo de Irlanda [...] A inundación foi tan violenta que a tribo enteira, xunto co seu gado, foi afundida no prazo de unha hora neste pequeno dioivo. As augas, após cubriren toda a superficie daquel distrito tan fértil, convertéronse nun lago, como se o Creador da natureza xulgase que a terra que fora testemuña de tantas e tan atroces bestialidades contra a orde da natureza xa non era apta para ser habitada por persoas [...] Unha probábel confirmación deste suceso podémolo achar no feito de que os pescadores daquel lago observan con claridade baixo as augas, cando o tempo está calmo, as torres das igrexas, as cales, conforme ao costume do país, son altas, esguías e arredondadas.

Non obstante, existen diferentes versións no tocante ao desencadeante e circunstancias dese rebordamento do pozo, desde as máis conservadoras e paganizantes até aqueloutras máis fortemente mediadas pola ideoloxía e iconografía cristiás. Son estas últimas, como imaxinaredes, as que parecen decalcadas dunha típica lenda galega sobre cidades asolagadas. Vexamos, a título de exemplo, esta versión que Jeremy Newman recolleu da boca do seu avó no condado de Luimneach/Limerick hai cerca de 100 anos, e que podedes ler nos arquivos da School's Folklore Collection. Na súa brevidade, non lle falta de nada:

Unha noite de Nadal hai tempo, Noso Señor, vestido de mendigo, percorreu a cidade á procura de esmola. A cidade estaba situada onde agora o lago Neagh. En toda a cidade non atopou ninguén que o axudase. Entón, a unha palabra del, o pozo que ficaba alí perto rebordou e mergullou a cidade enteira cos seus habitantes. As torres desa cidade vense na noite de Nadal.

Gravado de Jacques Callot

Serán estas similitudes indicios dun contacto e un intercambio cultural en tempos relativamente recuados? Doutores ten a Igrexa que saberán diso, mais recoñezo que me resulta difícil darlle unha resposta negativa a tal pregunta. Aínda que, sendo totalmente sincero, esta cuestión até é o de menos, polo menos cando a comparo coa satisfacción e o reconfortante sentimento de familiaridade que me embarga ao deparar con estes anaquiños, xa case invisíbeis, de vellos imaxinarios comúns.