ROLDÁN E RHIANNON

Rhiannon / Ilustración de Alan Lee

Rhiannon é, sen dúbida, unha das personaxes máis emblemáticas dos Mabinogi e, por tanto, do folclore galés (e céltico, en xeral). A pesar diso, ou talvez precisamente como consecuencia diso, a súa figura foi obxecto de numerosas interpretacións. E algunhas delas, de feito, parecen conectala con lendas de noso.

Lembremos, se vos parece, o episodio que máis me interesa hoxe, incluído na Primeira Rama dos Mabinogi. Nel, Pwyll, o príncipe de Powys, acode á mámoa de Gorsedd Arberth, onde se lle prometeu que asistiría a un prodixio sen parangón. O prodixio non é outro que a aparición de Rhiannon, montada nun fermoso cabalo branco. Obviamente, esta escena xa contextualiza a nosa protagonista no rico e fértil imaxinario das mulleres do Outro Mundo. Por outras palabras, se os feitos que narra o texto decorresen en Galiza, certamente poderiamos falar dunha moura sen por iso cometermos unha excesiva licenza na tradución.

Mais a cousa non fica por aquí. Pwyll, fascinado por aquela dama feérica, envíalle os seus mellores cabaleiros, coa orde explícita de a traeren onda el. E eles, a pesar de faceren correr os seus cabalos a todo dar, e malia a besta de Rhiannon ir gallopando tranquilamente (típico paradoxo céltico), nin sequera conseguen aproximarse á muller durante os dous longos días que se prolonga a persecución. Terá que ser ao terceiro día (non podía ser noutro) cando o propio Pwyll en persoa acometa a tarefa. Ao principio, co mesmo e frustrante resultado obtido polos seus enviados nas dúas xornadas previas. Só cando o príncipe lle pide por favor a Rhiannon que se deteña, ela accede a deixarse alcanzar. Rhiannon dille entón que, a pesar de estar xa prometida con outro home, veu do Outro Mundo coa expresa intención de casar con Pwyll, a quen decidira escoller como marido. "Decidir" e "escoller" son aquí palabras chave, que nos desvendan un dos múltiples rostros de Rhiannon.

E é que este episodio que vos acabo de resumir permítenos interpretar a personaxe en cuestión non só como muller do Alén, senón, de maneira máis específica, como unha auténtica deusa detentora da soberanía. Unha soberanía que ela transfere só a aquel home que xulga digno e co cal accede voluntariamente a contraer matrimonio, entendido este como un pacto coas súas obrigas mutuas. "Casar coa deusa" supón, por tanto, conquistar a soberanía. Trátase dun paradigma que articula boa parte dos imaxinarios célticos (e non só célticos, obviamente) sobre a realeza, e que deixou restos residuais no folclore de diversos territorios europeos. Entre eles, claro está, o noso: moitas das historias sobre desencantamentos de mouras beben, en esencia, destas antigas premisas, xa que a dama feérica impón certas condicións ao home da súa elección e, se este as cumprir, casarán e todos os seus tesouros han ser para el. De feito, é así que a tradición explica, mediante os oportunos mitos fundacionais, a riqueza e fortuna de certas familias e liñaxes cuxos fundadores conseguiron nalgún momento casar coa deusa ou, no mínimo, ter intercurso carnal con ela. É o caso da lenda da adega de Portela, que podedes ler aquí, e de tantas outras homologábeis.

O heroe e a deusa / Autoría descoñecida

Tendo en conta todo este contexto, non resultará arriscado nin sorprendente que o xinecónimo Rhiannon adoite ser explicado a partir dunha forma reconstruída *Rigantona, cuxo significado podería parafrasarse como 'a grande raíña'. Unha grande raíña que, como tal, aparece a cabalo (un cabalo branco, aliás...), animal intimamente relacionado co universo ideolóxico e simbólico da realeza céltica. De feito, aposto en que xa teredes lido que a Epona gaulesa, que (interpretatio romana mediante) viu reducido o seu significado á pura literalidade para se tornar unha mera deusa protectora de cabalos e cortes, sería en orixe unha destas divindades femininas ecuestres. E quen sabe se a Iccona que encontramos na celebérrima inscrición en lusitano ou hispano occidental de Cabeço das Fraguas non sería un cognato lingüístico (e non soamente lingüístico) de Epona. Mais aí non me vou arriscar, que é tema abondo espiñento e doutores ten a Igrexa.

Moeda celta representando unha muller a cabalo

Voltando xa á nosa terra, como sabedes, o habitual é que o desencantamento da dama feérica fracase. Exemplos como os que indiquei arriba son, na verdade, excepcións a esa norma. Os relatos deste tipo aproveitan a miúdo para lle incorporar á trama un certo matiz moralizante e, dito sexa de paso, tamén un tanto misóxino, porque neles é a indiscreción da esposa do aspirante a que lle impide a este executar con éxito o desencantamento. Así acontece en Castromaior, no Pozo do Ollo, no Pozo Meimón de Ana Manana... En todos estes casos, as mouras, no momento álxido e climático da narración, aparecen a cabalo, mais un deles é coxo, sinal de que o protocolo seguido foi defectuoso. Este pormenor resulta do máis interesante: nestes casos, as mouras son sempre tres (carácter triplo que tamén define as deusas célticas da suseranía, como Eriú / Banba  / Fodla en Irlanda, por exemplo) e o feito de apareceren a cabalo permítenos traer de volta, fechando con éxito o círculo, a imaxe de Rhiannon / Epona perseguida polo aspirante Pwyll.

Pois ben, hai algúns textos do noso rico corpus de tradición oral que, na miña opinión absolutamente profana (puntualización necesaria), recollen de xeito moi completo os elementos deste horizonte mítico e cultural no que nos estamos a adentrar. E para iso teremos que invocar, por fin, o formidábel Roldán. Ese cabaleiro franco, sobriño de Carlos Magno, que trascendeu amplamente a súa significación histórica para se metamorfosar nun heroe lendario (por veces pouco menos ca un santo) no folclore de non poucos territorios da Europa Occidental. Galiza, xaora, non fica atrás nese sentido. De feito, na nosa literatura oral o ciclo de Roldán retroalimentouse de motivos, temas e elementos como as cidades asolagadas ou as guerras míticas entre cristiáns e mouros. Porén, hai un par de lendas que me interesan especialmente para o asunto que deu pé a este artigo.

Ilustración de Henry Conway

Unha delas é aquela tan célebre e tantas veces citada e reproducida na cal Roldán se namora de tres irmás costureiras da localidade de Puxares, en Valdeorras. Non de unha, senón de tres, aínda que talvez fose máis apropiado dicir tres que son unha... Un dato que xa nos insinúa o seu carácter divino de xeito tan sutil como o propio feito de seren costureiras: fío e tesoiras... As Parcas, as Moiras e similares non andan lonxe de nós nestes momentos. 

O protocolo de sedución que Roldán implementa consta, así mesmo, de tres fases de intensidade crecente. O heroe comeza coa negociación: tenta convencelas, de maneira insistente aínda que certamente cortés, de que vaian con elas a Francia. Elas, como non podía ser doutro xeito, recusan a oferta. A segunda fase, por tanto, supón xa un recurso directo á maxia: as costureiras accederán a entregarse ao cabaleiro cando o río Xares lles pase por diante da porta da casa. Algo que un aspirante heroico como Roldán, sen que ninguén saiba como, consegue levar a cabo. Por último, perante a fuxida das costureiras, que temen ser obrigadas a cumprir coa palabra dada no seu momento (algo que non queren facer baixo ningún concepto, e por algo será...), Roldán pasa á fase final: a persecución violenta, o momento épico por excelencia deste relato, que, porén, ao igual que a persecución de Pwyll, se prolonga por demasiado tempo, máis do que ao contumaz guerreiro franco lle gustaría. Así, á altura de Valencia do Sil, Roldán mete esporas ao seu cabalo branco e dá un deses célebres chimpos máxicos que tamén os cabalos brancos doutros heroes (como Santiago ou San Patricio, por exemplo) saben moi ben dar. As costureiras, sentíndose case atrapadas, xogan a derradeira carta: invocan o Demo (haberá que escusar esta intromisión cristiá na historia...) e son transformadas por el en tres pedras de branquísimo seixo, a pedra máxica por antonomasia da nosa cultura e en tantas outras.

Ilustración de Manel Cráneo

Como dicía o outro, "non estaba para ser". Roldán executou detalladamente o seu plan para casar coa(s) deusa(s), mais obviou en todo momento o detalle fundamental do cal todo dependía: a deusa non o escollera a el, e baixo ningún concepto (e moito menos de maneira forzada) accedería ás súas pretensións. El non era o indicado. El non era Pwyll.

Moi similar a esta lenda (na cal cómpre non descartar a presenza de engadidos froito da súa posterior literaturización) é aquela na que Roldán persegue dúas mouras e, ao se ver incapaz de lles dar alcance, as maldí, converténdoas en dúas pedras: as Penas de Entrámblas Irmás, en Aranga. De feito, perto do lugar consérvase a célebre Pisada de Roldán, como testemuño e evidencia do seu paso polo lugar.

A Pisada de Roldán / Fotografía de El Búho (Wikipedia)

En fin, estas pezas de tradición oral, que se transformaron e resignificaron ao longo dos tempos, poden ser obxecto de tantas exéxeses como influencias fosen quen de absorber na boca de quen os foi contando (e na caneta de quen os foi recollendo). A miña lectura dos textos non vai ser menos, e non será difícil recoñecer nela certos sesgos e filias mal disimuladas. Mais, mesmo así, espero que despois de ler todo isto sexades quen de imaxinar un inesperado crossover protagonizado por Roldán e Rhiannon. Total, xa saberiamos de antemán quen dos dous iría gañar...