DE CÍNIFES E GUERREIROS NA LAGOA DE ANTELA

De todos é sabido que o Rei Artús, soberano dos bretóns e dono do mundo, xace entre as néboas de Ávalon, a Illa das Mazás (Afallach) onde agarda, como o cabaleiro que dorme no corazón do noso Pico Sacro, o momento certo para voltar e reclamar os seus dominios. Velaí a xénese do spoir breton. Mais son moitos menos os que saben que os seus leais e famosos cabaleiros acabaron encantados ben perto de nosoutros, nas augas do que noutrora foi a lagoa de Antela. E é que...

... como había alí moitos charcos e lameiros, chegado o verán saían deles tantos mosquitos cínifes, que, erguéndose á posta do sol, pola veiga abaixo voando, resplandecían as ás que parecían armas e os da terra que os vían dicían e afirmaban que era o rei Artús que estaba encantado co seu exército naquela veiga. Así o crían [as xentes] porque dicían que seus pais e avós, e devanceiros así o dixeran e afirmaran. Estas e outras malicias, parvadas e pecados quitáronse e desterráronse co novo edificio.

O fragmento que acabo de reproducir (en castelán no orixinal) procede da obra Origen, fundación y primeros tiempos del Buen Jesús de Trandeiras, redixida nos comezos do século XVI, e o edificio referido no texto é, precisamente, o antigo mosteiro franciscano do Bon Xesús de Trandeiras, na Limia. A historia do rei Artús encantado en Antela reapareceu aínda baixo citas e mencións fugaces noutros tratados posteriores, incluso nalgunhas de cariz puramente técnico como a Memoria para el desagüe de la laguna de Antela (1831), do cóengo ourensán (embora montañés de nación) Juan Manuel Bedoya, cando nos di que

[a] la antigua supersticion pagana sobre el eterno y universal olvido que producía el beber ó atravesar las aguas del Letéo, el vulgo siempre crédulo y amigo de lo maravilloso sustituyó otra en los tiempos caballerescos que aun duraba á los principios del siglo XVI, de ser estos alados y armados insectos los egércitos encantados del rey Artús, de cuyas transformaciones han hablado tanto los romances nacionales y estrangeros.

Secomasí, esta escueta nota artúrica mal puido competir cos outros dous poderosos temas que configuran desde antigo o folclore local sobre a lagoa: por un lado, a cidade asolagada de Antioquía; polo outro (e sobre todo), o río Limia e a súa vella aínda que en absoluto unánime identificación co Río do Esquecemento (Lethes ou Oblivion) dos mitos greco-latinos. Porén, algo hai en todos eles que os conecta e os integra, aínda que sexa de maneira subterránea (ou mellor sería dicir "subacuática", neste caso): a pugna entre a fatalidade do esquecemento e a esperanza dunha fráxil pervivencia a través da memoria. Son temas poderosos que encontran un escenario óptimo para interactuar nese espazo liminal que foi a lagoa de Antela.

Pois ben, nun texto publicado en 1843 en El Recreo Compostelano (o xornal quincenal botado a andar por Neira de Mosquera e Antolín Faraldo) encontramos eses dous universos míticos, o artúrico e mais o clásico, confluíndo dun xeito tan harmónico como lóxico. Trátase dun relato titulado "Los ejércitos de Arthus (Tradición de la Limia)", e cómpre sinalar que, malia que o nome do autor non figura por ningures, o texto, tanto por estilo como por temática, recende bastante a Benito Vicetto, colaborador habitual desta publicación da cal tamén foi redactor. Mais isto é falar por non estar calado, pura conxectura que tampouco vén moito ao caso para o que estamos a tratar. De todos os xeitos, pódese considerar un texto pioneiro na recreación do mito artúrico en escenarios e xeografías galegas, un camiño que décadas máis tarde tamén habían de transitar Ramón Cabanillas (na súa saga Na noite estrelecida) ou Méndez Ferrín (en Amor de Artur).

O relato comeza na véspera da fatídica batalla na cal o reino de Artús sofrerá a súa agoirada e non por iso menos dolorosa aniquilación. O monarca, só na sala do trono, temeroso perante a inminencia do desastre, lamenta a súa soidade e o abandono (por el mesmo provocado) do seu grande apoio, o sabio Merlín. De súpeto, experimenta unha visión. Unha voz incorpórea álzase desde algures:

–¡Arthus! ¿Qué os sucede...?

–Que estoy perdido -responde al punto- Si sois Merlín que aún os acordais de mí, favorecedme.

–Es tarde...

–¿Por qué?

–Porque habeis desobedecido á quien os defendió, i habeis martirizado á una mujer, que es crimen imperdonable.

A voz profetízalle a un desconcertado Artús o que acontecerá na xornada seguinte: será vencido polas hostes de Morvelo (curiosa variante para Mordred ou Morderet, o fillo bastardo de Artús e traidor da Bretaña) e o seu aliado, o fillo do rei dos pictos. O señor do mundo e os seus invictos exércitos desaparecerán do campo, guiándoos Merlín até ás beiras do Leteo, de cuxas augas fará beber aos soldados «para que todo lo olviden». Despois, a voz extínguese, para desespero do rei, que fica a soas coa noite e os pesadelos...

O vaticinio cúmprese. A batalla, xaora, culmina como todos xa ben sabemos. Mais Artús e os seus cabaleiros «corren todos en sus caballos de bruma [...] i Merlin los conduce en un invisible carro». Após unha viaxe de varios días, os guerreiros perden de vista o seu caudillo, mais chegan a un lugar que non poucos recoñecen, entre o cansazo e o estupor:

–Atras! -esclaman al mirarse cerca de una obscura laguna cuyas aguas corrian con escesiva lentitud- Atras! que pisamos el Leteo...!

A pesar da insistencia de Merlín para que beban daquelas augas, os soldados de Caerleon recúsanse a facelo e, nun desfecho tan inesperado como simbólico, evapóranse no ar. O epílogo da narración ben o imaxinades: Merlín leva a Artús a Ávalon, onde «se contaba que pasara luengos i sabrosos dias al lado de su desencantada bella». Sorte que non gozaron os seus guerreiros, convertidos na entómica hoste que se erguía nos solpores da lagoa mentres houbo lagoa... Supomos que foi despois destes tráxicos eventos que Merlín marchou para a selva de Esmelle, nas ledas terras de Miranda, para vivir ese plácido retiro do cal nada saberiamos se non chega a ser por Cunqueiro, claro.

Brincadeiras á parte, o propio Manuel Murguía resgataría un par de décadas despois esta lenda artúrica dos cínifes de Antela, dedicándolle un parágrafo da súa monumental Historia de Galicia. Aí pon esta lenda en relación (coidamos que non sen sentido) co tan prolífico e omnipresente tema das cidades asolagadas. E este, á súa vez, coa procura de antigos poboados lacustres na nosa terra, obsesión habitual na incipiente arqueoloxía galega (en sintonía, neste sentido, co resto da arqueoloxía europea) na época en que o patriarca escribiu esas liñas.

De feito, o folclore foi utilizado como argumento ou, cando menos, tido por sólido indicio nesa busca das antigas palafitas dos devanceiros. Non é por acaso, xa que logo, que Leandro Saralegui (1839-1910) invocase nese sentido o tema das cidades asolagadas nas páxinas do Álbum del Diario del Ferrol en 1877:

El lago de la Limia, el de Doniños y otros muchos de Galicia, están considerados por la opinión del pueblo como la tumba de antiguas ciudades, sepultadas bajo el cristal transparente de sus aguas por la cólera divina, en castigo de sus culpas. ¿No basta ésta indicación poética para presumir que en el interior de esos lagos existen restos de las estaciones á que nos referimos, sobre todo desde que los descubrimientos de los arqueólogos extranjeros han venido á imprimir un grado evidente de probabilidad á esos rumores populares?

Voltando a Murguía, e xa a título de curiosidade para irmos concluíndo, este chega a especular (sen moita convición pola súa parte, todo sexa dito) con que eses mosquitos que sobrevoaban a tona da lagoa estivesen a funcionar como substituto deformado das abellas, que en tantas culturas (tamén na nosa) representan as almas en tránsito cara ao Alén. Sería, certamente, unha estraña transformación, que talvez nos lembre outros insectos como a avelaíña, matacandís ou avelairiña, asociada no noso imaxinario coas ánimas (boas nuns casos, ruíns noutros) que deambulan ou aletexan na fronteira entre os dous mundos...