A CONQUISTA DE IRLANDA: OS IERNOS

Hoxe vouvos falar dun antigo pobo galaico que xamais existiu, mais que para moitos historiadores (e durante bastante tempo) foi o auténtico responsábel pola colonización da illa de Irlanda: os iernos.

Como adoito dicir, a idea de os primeiros poboadores de Irlanda (e mesmo das Illas Británicas en xeral) teren chegado en diferentes vagas procedentes desde o Norte da Península Ibérica era pouco menos ca un axioma historiográfico nos séculos XVI, XVII e XVIII. Mais esa idea-forza central xerou diferentes narrativas, con diferentes protagonistas e circunstancias. Para os irlandeses, as xentes de Míl Spáine (Milesius) e a Torre de Breogán conformaban, en esencia, o mito fundacional por antonomasia, xa desde a súa elaboración e difusión durante a Idade Media. Porén, estes elementos non gozaron de especial predicamento na historiografía galega (nin, en xeral, na hispánica) até o século XIX, co desenvolvemento do discurso celtista. Os anticuarios peninsulares procuraban os protagonistas daquela antiga migración en personaxes ora tirados das crónicas gaélicas (como o celebérrimo Gatelo ou Goídel Glas e a súa esposa Scota) ora directamente inventados (como o rei Brigo), mais cuxa historicidade non foi cuestionada durante séculos.

Gatelo e Scota no Scotichronicon (William Bower, séc. XV)

Houbo, de todos os xeitos, quen, cun criterio un chisco máis "obxectivo", tentase identificar os pobos prehistóricos concretos que, principalmente desde as costas galegas, colonizaron Irlanda e Gran Bretaña. Uns candidatos obvios eran os brigantes. Cómpre dicir que tal grupo étnico non está atestado en fonte ningunha, mais a súa existencia inferíase da de Brigantium, identificado xa coa Coruña xa con Betanzos (e, nalgunhas fontes, mesmo con Compostela ou a Bragança portuguesa). Os supostos brigantes galegos constituían uns óptimos candidatos a protagonizar este relato das orixes, xa que o seu nome coincidía co do pobo que habitara tanto o sur da actual Irlanda como algunhas áreas do que hoxe é Inglaterra.  Mesmo así, foi unha hipótese tan obvia como pouco explorada polos nosos autores barrocos. Isto si, os británicos víano moito máis claro: por exemplo, para o escocés George Buchanan, eses brigantes eran descendentes dos nobres brigantinos que Gatelo, unha vez proclamado rei de Galiza e consolidada a fusión legal e étnica das súas xentes (de orixe greco-exipcia) cos indíxenas galegos, tiña levado canda el cando acometeu a conquista e sometemento das illas.

Ilustración da exposición Galaicos, un pobo entre dous mundos

Mais, como dicía, non foron eses brigantes só existentes nas elucubracións filolóxicas, senón outro pobo ben diferente o que maior éxito e predicamento colleitou neste tipo de narrativas. Outro pobo que aparecerá por toda a parte nas obras seiscentistas e setecentistas, de autorías e temáticas diversas: o pobo dos "yernos" ou "iernos". Ora ben, escusades procurar os iernos nos mapas ou elencos de antigos pobos galaicos. Como sinalei ao comezo deste artigo, os iernos non existiron. De onde diaños xurdiron entón? Pois dun simple lapsus calami, segundo parece. 

Explícome: a forma "iernos" foi un erro na transcrición realizada polos copistas medievais do topónimo Laeron, que aparece na De Chorographia de Pomponio Mela (séc. I dne) como nome do actual río Lérez:

[T]otam Celtici sunt, sed a Durio ad flexum Grovi, fluuntque per eos Avo, Celadus, Nebis, Minius et cui [O]blivionis cognomen est Limia. [F]lexus ipse Lambriacam urbem amplexus recipit fluuios Laeron et Ullam.

E é así que comezan a aparecer as referencias xa non só ao río Yerno (sic), senón tamén, por extensión, ao pobo dos yernos que habitaría tanto as marxes dese curso fluvial como, en xeral, a costa atlántica galega, e mesmo a un Promontorio Yerno no cal se parece ter producido unha confusión ou contaxio con outro etnónimo (este, efectivamente, real): o dos nerios. De feito, na cartografía da altura acaba por ser habitual que o Cabo Fisterra, tradicionalmente identificado co Promontorium Nerium das fontes latinas clásicas, apareza consignado tamén como Cabo de Yerna e outras formas similares. Como acontece, sen irmos moito máis lonxe, no célebre mapa de Ojea, de 1603.

O cabo Fisterra ou Yerna no mapa de Ojea (1603)

Ora ben, por que estes yernos fantasmagóricos, xurdidos dunha errática caneta medieval ou dunha falcatruada de Titivillus, acabaron por se tornar nos candidatos ideais para protagonizaren aquelas expedicións de conquista dos antigos galaicos en terras de Irlanda? A resposta é sinxela, mais non por iso menos fascinante: por unha simple cuestión de hominimia, o recurso ao cal aqueles anticuarios barrocos adoitaban botar man para (re)construíren antigas migracións de pobos, xentes e culturas. 

Efectivamente, un dos antigos nomes da illa de Irlanda fora Hierna ou Ierna, forma que tradicionalmente se viñera explicando a partir do grego *hieron 'santo, sagrado'. Irlanda, por tanto, viría sendo a Illa Sagrada, un epíteto que gañou fama e repercusión. Porén, tendo en conta os iernos galaicos, a explicación podía ser reaxustada con extrema facilidade: Irlanda chamárase Hierna ou Ierna porque fora poboada nos tempos primixenios polos iernos chegados desde as costas e promontorios occidentais de Galiza. Todo encaixaba coma unha luva, e pouco máis habería que engadir a tal despregamento de lóxica.

Esta etimoloxía tan bizarra coñeceu diferentes expansións. Florián de Ocampo interpretou o corónimo Irlanda a partir dun antigo (e, obviamente, non documentado) Iern-land, é dicir, palabra por palabra, 'o país dos iernos'. Aínda, o xesuíta galego Álvarez Sotelo, destacado elaborador de fábulas primixenias galaico-británicas, explicaba a propia forma Hibernia a partir de Yernia, co mesmo significado.

Irlanda na Geographia de Ptolomeu (séc. II dne)

En fin, dá para cavilar como unha (en aparencia) inocua gralla acabou por soster todo un discurso historiográfico máis ou menos elaborado. E, por extensión, dá tamén para reflexionar sobre a fraxilidade das fontes que adoitamos utilizar, ben como a dos argumentos e relatos que facemos descansar a miúdo sobre tales fontes.

Para saberdes máis, non deixedes de ler os densos, interesantísimos e referenciais contributos de Fernando Pereira González, especialmente (polo que toca a este fío) este que vos deixo aquí.